Әдебиет • 30 Желтоқсан, 2022

Толқындай тулаған тағдырлар

338 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

Жазушы Кәдірбек Сегізбайұлының биылғы Мемлекеттік сыйлық алған «Тағдыр толқыны» атты романын қызығып оқып шықтым да, терең ойға қал­дым. Арғы дәуірлерді айтпағанда, өзіміз дүниеге келіп, бала болсақ та шет жаға­сын көрген жиырмасыншы ғасырда халқымыз түрлі тауқыметті бастан кешті.

Толқындай тулаған тағдырлар

Әсіресе мамыражай тіршілік кешіп, жағасы жайлауда, малы қойнауда еркін отырған елге ақ патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы армияның қара жұмысына Түркістан өлкесі мен ішінара Сібірдің 19-дан 43 жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы төтеден соққан дауылдай тиді. Мұны естіген қарапайым жұрт бірден абдырап қалды. Бұған дейін патшаның пәрменімен қазақтың шұрайлы жерлерін келімсектер тартып алып, одан қалды, алым-салықты көбейтіп, кенедей сорып келсе де халқымыз соған төзіп бақты. Енді бұған шыдау мүмкін емес еді. Бір жағынан, бұл жарлық – ұзақ жылдан бері қазақтың кеудесінде беріш болып қалған жараның аузын ашып жібергендей болды. Жер-жерде елім деген азаматтар қолдарына қару алып, атқа қонды.

Патша жарлығына барлық аймақтағы қазақтар «жат елде өлгенше, өз жеріміздің топырағын жастанып жатайық» деп қарсылық көрсетті. Сондай оқиға өт­кен жердің бірі – Шығыс Қазақстан облы­сындағы Зайсан өңірі.

Қарымды қаламгер жаңа романында 1916 жылдан бастап, ғасырдың белор­та­сына дейін патшаның, одан кейін кеңестік кезеңнің жүргізген зұлым саясаты салдарынан халқымыздың басынан өткен тауқыметті шығарманың негізгі өзегіне айналдырған. Сондай-ақ елдің басынан өткен сол оқиғалар негізінде өмірде болған Әлібай мергеннің ауыр да ерлікке толы тағдырын алдыңызға тартады. Сүйекті шығарма үш салаға бөлінген, әр саланың көтерген жүгі ауыр. Мәселен, алғашқы бөлімде 1916 жылғы оқиғаның қалай бас­тал­ғаны нанымды бейнеленген. Сап-сары киімді, алтын зерлі пагонды, бес қаруын асынған ояз басшысы, жұрт «Серке Күпін» атандырған Сергей Кубицкий кеңсесінің алдына жиналған қарақұрым халықтың арасынан Абзалы Тонкин есімді зиялы азамат суырылып шығып, ояз басшысына елдің сөзін батырып айтады.

«– Жоғары мәртебелі, Сергей Михай­лович! – деді. – Біз Ресейге бағы­ныш­ты жұрт саналатынымыз рас. Алай­да мысықта­бандап жүріп, шұрай­лы қонысымызды, суатты өрісімізді алып жатырсыңдар. Ақы­рын күтіп оған да көндік. Енді келіп, жас­тары­мызды, ұрпағымызды отқа салып, оққа байламақсыңдар. Қатын патша Ека­теринаның бұзау терісіне жазып: «Қазақ мал боданы, шөп боданысың. Ал дініңнің, салтыңның боданы емессің. Солдатқа балаң алынбайды» деп берген серті қайда?! Ең момын жануар қой екеш қой да өлерінде тұяқ серпетін. Жаманнан жуан шығып, серпіген тұяғымыздың жазымына ұшырап жүрмеңдер. Ажал аузына балаларымызды жібергенше өзіміз-ақ құрбан болармыз», дейді. Оның сөзін Әлібай мерген де қоштап, енді бұған көне алмайтынын ашық айтады. Осыны байқаған ояз басшысы жандайшаптарына қарсы шыққандарды тізімге алып, олардың көзін біртіндеп жоюды тапсырады. Қысқасы, ояз басшысының залым пиғылын жұртшылық айтпай-ақ сезді. Жиын тарқасымен әр рудың жақсылары жасырын жиналып, ақылдаса келе көрші Қытай жеріне өтуге уәде байласады.

 Шығармада қиын-қыстау кезеңде ағайынға бас болып, жол көрсеткен Тұр­ғанбай би, Кәдірбай би, Сақари, Сүлеймен, Қазақбай қажы, Күркебай батыр мен Әлі­бай мерген секілді тұлғалардың болмысынан қара басынан гөрі, елдің намысын биік қойған тектілігі шынайы сомдалған. Сонау ғасырлардан түрлі зобалаңды көрген халқымыздың жер бетінен жоғалмай, жұрт болып қалғаны – осындай азаматтардың арқасы екенін түйсінесіз. Күркебай батыр мен Әлібай мергеннің шекарадан өтердегі орыс шекарашыларымен қақтығысы, әсіресе Әлібайдың атқан оғы мүлт кет­пейтін мергендігіне тәнті боласыз. Сон­дай-ақ кейбіреулердің өз хал­қына жасаған сатқындығы да ойландырады. Ал туындының өн бойына сезім сәулесін түсірген Берікбол мен Кербездің адал махаббатының беріктігі – жастарға үлгі боларлық.

Романның екінші саласы 1918-1929 жылдардағы оқиғаларды қамтыса, үшін­ші саласында 1930-1947 жылдардағы кезеңдер суреттелген. Бұл жылдары да Әлібай мерген мен оның замандастары көрген қиянатқа жаныңыз шырқырайды. «Адамның басы – Алланың добы» деп бұрынғылар бекер айтпаған. Тағдырдың толқынымен екі елдің ортасында өмірі өткен мергенге топырақтың туған же­рінен емес, жат жерден бұйырғаны да өзекті өртейді. Сонымен қатар роман­дағы этнографиялық құнды деректер, ора­лымды ойлар мен оқиғалар, қазір қол­даныстан ұмытыла бастаған қанат­ты тіркестер мен мақал-мәтелдер оқыр­манды жетелеп отырады.