Бұл сурет туралы анықтамалықта: «Фото 1964 жылы тамыз айында Тың өлкесінің орталығы Целиноград қаласынан 60 шақырым қашықта орналасқан Шортанды стансасында түсірілген» делініпті. Фотоны түсірген адам – Виктор Кутуков.
Жоғарыда айтқанымыздай фотоның өң бетінде – жаймен ғана алға қарай ұмсына аяңдап бара жатқан төрт тұлғаның ішінде, алдыңғы қатарда оң жақта келе жатқан адам – сол тұстағы Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Исмаил Юсупов, ал оның қасындағы жалаң бас, аяғына қысқа қонышты етік киген – КОКП ОК Бас хатшысы лауазымына 1953 жылы 7 қыркүйек күні тағайындалып, бұл қызметті 1964 жылдың 14 қазан айына дейін атқарған Никита Сергеевич Хрущев. Артқы жақтағы екі адамның оң жақтағысы – Тың өлкесінің бірінші хатшысы Федор Коломиец, екіншісі – Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы Дінмұхамед Қонаев.
Бұл фото тың игерудің 10 жылдығы қарсаңында түсірілсе керек. Жалпы, қазақ даласында жүргізілген аса ауқымды науқан тың игеру эпопеясына тоқталар болсақ, алғаш кеңес өкіметі толық құрылған 1930 жылы КСРО Егіншілік халық комиссары Я.А.Яковлев компартияның ХVІ съезі мінберінен жасаған баяндамасында: «Біздің есеп бойынша Қазақстанда егін егуге жарамды 50-55 млн гектар жер бар, соның 36 млн гектары солтүстік өңірде, соны игеру керек», деген еді.
Кеңес өкіметі бұл шаруаны бастап жіберуге алғашқы жылдары қаржылық тапшылықтан игере алмаса, кейін Екінші дүниежүзілік соғыс басталып кетті де, мойын бұра алмады. Сөйтіп, бұл іс Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қолға алынды. Әуелі «КСРО экономикасын дамытудың жолдарын қарастыру» және «Мемлекетті азық-түлікпен қамту» атты бастама көтерілді. Осы мәселені шешу үшін 1950 жылы арнайы комиссия құрылды. Бұл комиссия 1952 жылы мал шаруашылығын дамытуға көңіл бөліп, аталған мәселе 1953 жылы тамыз айында КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында талқыланды.
Кешікпей осы жылдың 3-7 қыркүйегінде КОКП Орталық Комитетінің кезекті пленумы өтіп, астық өндіру жайын алдыңғы кезекке шығарып, мал шаруашылығы екінші орынға шегерілді. Нәтижесінде, 1954 жылы өткен КОКП Орталық Комитетінің пленумы «Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы» шешім қабылдады. Бас хатшы Хрущев тарапынан астық өндіруде Американы қуып жетіп, басып озу туралы ұран тасталады. Ол үшін Қазақстандағы 6,3 млн гектар алқапты игеру мақсаты қойылып, күллі кеңес халқын «Қазақстанның тың жерлерін игеруге» шақырды.
«Тың игеру үшін» деген ұранмен 1950 жылдардың ортасында кеңес түрмесінен босап шыққан 10 миллион адамды (көбі басбұзар, қылмыскер) тайлы-тұяғымен қазақ жеріне түгелдей аттандырады. Аз уақыттың ішінде 1,5 миллион адамды қаңбақша айдап әкеледі. Соның салдарынан 1959 жылы халқымыз қара шаңырақ атамекенінде 30 пайыздан аспай қалды.
Көкшетаулық тарихшы-ғалым Қадыржан Әбуов: «Қазақстандағы тың жерлерді игеру идеясы тек экономикалық қажеттіліктен туған жоқ. Ол патша өкіметінің отарлық саясатын одан әрі жалғастыру шарасы болып табылады. Сол тұстағы кеңес елінің басшысы Никита Хрущев «тың эпопеясының» түпкі мақсаты туралы: «Патша өзінің барлық әдісін қолданып, бұл аймақты (Қазақстанды айтады) ұзақ мерзім ішінде орыстарға толтыра алмаса, мен кеңестік тәсілмен бір демде толтырдым», дегенін келтіреді.
Жоғарыдағы сапарында Бас хатшы Н.Хрущев Ақмола өңіріне ағылып келген тыңгерлер алдында сөз сөйлеп:
«…жергілікті халықтан үміт күтпеңдер. Қазақтар жаратылысында тоғышар, жалқау халық. Мына жердің иесі олар емес, сендерсіңдер. Өз жерлеріңе ие болыңдар!» деп тыңгерлерді еліртіп, олар мен өлкенің ежелгі тұрғындары арасына саяси сызат түсіреді. Бұл оқиғаның зардабы да болмай қалған жоқ.
Мысалы, көзіқарақты ұлтшыл тұлға, тың игеру науқанын өз көзімен көрген астаналық Қасым Тәукенов ағамыз: «1960 жылдары Тың өлкелік «Целинный край» газетіне «Человек в ушанке» деп қазақтарды есекке теңеп фельетон жазылды. Тың игереміз деп келгендер күні-түні арақтан көз ашпай, мас күйінде көзіне қазақ түссе, тағы жануарды көргендей қуа жөнеліп, тепкінің астына алды. Ондай қорлыққа шыдай алмаған ағаларымыз жер-жерлерде қарсы шығып, бой көрсетті. Мәселен, Ақмола базарының ішінде үлкен ақсақалдарымыз шананың жетегін қару қылып бейбастақ «қонақтарды» сілтей жапырғандығын көзім көрді. Тың өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Т.И.Соколов: «Қазақ халық емес, оларды немістермен будандастырып жаңа ұлт жасау керек» деген бастама көтеріп, тәжірибе ретінде Қостанайда Дәмелі Жақсылықова дейтін қазақ қызына шошқа бақтырып, неміс жігітіне тұрмысқа шығарып, сол үшін Социалистік Еңбек Ері атағын берді. Бұл істі барша қазақ қыздарына үлгі етіп ортаға ұран тасталды. Газет-журнал жаппай насихаттады», дегенді айтады.
Дәл жоғарыдағыдай тағы бір оқиғаны жазушы Сафуан Шаймерденовтің 1990 жылы жарық көрген «Ағалардың алақаны» атты эсселер жинағынан кездестіруге болады. «– Солтүстік Қазақстан облысында Суаткөл атты ауыл бар, – дейді жазушы. – Тың игеру жылдары осы елді мекенге сырттан көп адамдар келеді. Олардың пейілдері – оңайлау жатқан бірдемелер болса қағып кету. Өрістен қайтқан мал ішінен қолына түскен қой-ешкіні көтеріп әкетеді. Көшеде жүрген тауықтарға жем шашып ұстап алады да, мойнын бұрып дорбаға ұрады. Сұрау жоқ, қымсыну жоқ.
Осындай қиын-қыстау күндері колхоз басшысы Ескен қарбалас шаруаларын реттеп үйіне келіп сүтпісірім көз шырымын алуға қисаяды. Енді ұйықтай бергенде үйге бақыра жылап бір әйел кіреді. Үсті-басы сарыала сауыс сүт. Қолы-басы қан.
– Шырағым, саған не болды?
– Аналар сүтімді тартып алып, өзімді ұрды. Тапа-тал түсте таяқ жейтін болдық...
Ескен киініп далаға шығады. Қарақшылар әйелдің сүтін тартып алғаны былай тұрсын, басқа бір үйдің тауығын қуып жүр екен.
– Әй, кімсіңдер өздерің. Не істеп жүрсіңдер?
– Онда сенің шаруаң не?
– Неге шаруам болмайды, мен осы ауылдың бастығымын.
– Сендей бастықтың талайын көргенбіз, жаның барында тайып тұр.
Ашу қысқан Ескен ана екеуін мұрттай ұшырады. Бейбуаз әйелдің кегін алып берген басқарма үйіне келіп жантаяды. Көзі ілініп кеткен екен: «Тұр, Ескен, аналар қаптап келеді», деген атқосшысы Жәмидің айқайынан шошып оянып, аласа үйдің терезесінен көз салса, Суаткөлдің арғы жағында жиырма шақты адам бері түсіп келеді.
– Жәми тез барып торы бестіні әкел!
Майданға барып аяғы кемтар болып оралған Жәми председательдің торы атына жүгіреді. Атты ұстап әкелгенше бірсыпыра уақыт өтеді. Ескен үлкен қақпаның баспасын салып, темір күректің басын қағып тастап, келдегін қолына алады. Бар қаруы осы. Тобыр айғайға басып тұр:
– Жаның барында шық!
– Үйіңе өрт қоямыз!
– Бала-шағаңды қырып тастаймыз!
Осы кезде торы атты жетектеген Жәми артқы қақпаға келіп, хабар береді. Сол екі арада атты адамды байқап қалған екі тентек Жәми мен Ескеннің ортасына түседі. Ескен бірін келдекпен ұрып құлатып, екіншісін келдектің қаламымен түйреп тастайды. Атқа аяқ артқан басқарма қақпа алдында үймелеп тұрғандарға айғай салады:
– Мен мұндамын, келіңдер! Тобыр лап қояды. Торыны тебініп ұмтылған бастық оларды қақ жарып өтеді. Қайырылып қараса, ат тұяғына ілігіп мертігіп жатқан екеу-үшеуге көзі түседі. Шылбырына жармасқан еңгезердей қасқаның басын тақымға қысып, сүйрете жөнеледі. Мысық сияқты саусағын тарбитып ұмтылған келесі біреуін келдекпен ұрып түсіреді. Бұл атаманы болса керек, қалғаны тырағайлап қашады. Көзіне қан толған Ескен қашқындарды бір-бірлеп қуып жүріп баудай түсіреді.
– Осы оқиғадан кейін бір айдан өткенде ауылға барсам, жұрттың аузында жиырма бір жігітке қарсы шапқан Ескеннің ерлігі, – дейді жазушы. Осылай оқиғаның мән-жайына қаныққан Сафуан аға Петропавл түрмесінде жатқан Ескенге барып жолығады. Сондағы Ескен ердің айтқаны: «Ата қазақтың «сиыр мүйізін, жылқы жалын төсейді» дегені рас екен. Қайран торы бестім құлағын жымырып алып, қарсы келгенді кеудесімен жапыра құлатып, оңтайы келсе тістеп, басқыншыларға жаудай тиді. Бекерде жығылған адамды баспайтын жануар қасиетсіз әлгілерді әдейі таптады» депті кемсеңдеп. Үш айдан кейін Ескен босап шыққан екен. Біздің айтпағымыз: ниеті харам тобырды жылқының өзі біліп, иесімен бірге туған жерін жанын салып қорғағанын көрмейсіз бе?
Айта берсек, жоғарыдағыдай мысалдар көп. Әйгілі қаламгер М.Шолохов: «Қазақстандағы тың игеру жыртқыштық әдіспен іске асырылды» деп бекер айтпаған ғой. Оның сыртында Ақмола атырабына белгілі тұлға Белібай мен атақты Ыбырай Жайықбаевтың бейіттері жалғыз түнде жыртылып кетсе, тың игерілген облыстарда 700 қазақ мектебі жабылды. Бұл оқиға қазақ жастарының ұлттық тілі мен мәдениетінен қол үзуіне әкеп соқтырды.
