Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Зейнолла Серікқалиев, Әуезхан Қодар, Әлия Бөпежанова, Таласбек Әсемқұлов секілді қолдаушыларына арқа сүйеді. «Ендігі әдебиетті біз жасаймыз» деген екпіндері де бет қаратпай тұрды. Егер Дулат Исабеков пен Роза Мұқанова болмағанда, ұлттық болмыстағы бүкіл ақын-жазушыларды солардың аяғына жығып берушілер табылмай қалмас та еді. Бірақ осының бәрі Дидар Амантай деген бір ғана жазушының атына телінгендіктен аяғы жеке адамның мүддесіне ұласып кеткендей көрінді де, қазақ әдебиетіндегі алғашқы постмодернистік қозғалыс жеңіліске ұшырады. Осыған байланысты Дидар Амантайдан «Кім жеңді?» деп сұраған едік. Жастық өрті басылған жазушы: «Әдебиет жеңді» деп екіұшты жауап берді. Шынында да осы аз уақыт әдебиетімізге біраз жаңалық әкеліпті. Біраз жаңашыл шығармалар жарық көріп те үлгеріпті. Соның ішінде Асылбек Ықсанның «Құмырсқа», «Шәуішке шағылысқан күн сәулесі» атты хикаяттары мен әңгімелер топтамасы бар. Бұлайша бөле-жарып айтып отырған себебіміз, постмодернизм элементтері осы туындылардан да айқын көрініс тапқан. Алайда мерзімді басылымдарда басылғанымен, әлі күнге дейін кітап болып шыққан жоқ. Оның «Автобус» атты әңгімесіндегі «Үрпiлерi қызарған емшектерi жер сызған көк қаншық шермең-шермең етедi» дегендей тосын жазу машығы неге назарымызды аудармағаны да түсініксіз. Ең қызығы, әлгі қаншық иттің автобустағы тәмам жұрттың көз алдында кондуктор әйелдің аузына кіріп-шығып жүргені болып тұр. Жазушының «Аузына ақ ит кіріп, көк ит шықты» деген дәстүрлі сөз тіркесін дамытқаны ма, әлде кекеткені ме, өзі біледі. Себебі «Мұхит кондуктор әйелдiң аузына қалақ бас, сыптығырдай ақ ит кiрiп, сабалақ жүндi көк ит шыққанын көрдi» деп әсірелеп те жіберіп отыр. Шындығында халықтың бай тілі қалыптасқан сөз тіркестерін толықтыруға аса мұқтаж емес. Десе де постмодернизм де, сюрреализм де адамның ішін ғана қазбайды, оның сөз байлығына да қол салады. Бірақ айтайын дегеніміз ол емес.
Дәстүрлі әдебиетімізде жаңа бағыттағы шығармалар анда-санда адасқан қаздай қаңқ ете қалатын. Өткен жылы жас жазушылардың «Дауыс» атты ортақ кітабы шығып, постмодернизмді қайта жарқ еткізді. Сол кезде «Қазақ әдебиетінде постмодернизм қайдан басталып еді?» деп іздеу салдық. Бітік өскен шашы бурыл тартқан жазушымызды өнер академиясында лекция оқып тұрған жерінен таптық. Ал оның жалғыз қолдаушысы Дидар Амантай бойын құрсаған сырқатына қарамастан, бізбен бірге отырып сұхбаттасуға келісім берді.
– Асылбек, кітабыңыз осы уақытқа дейін неге шықпаған? Не кедергі болды?
– Енді ол өзіме де байланысты шығар. Кеңес өкіметінің кезінде жаңа шыққан кітаптарды қуып жүріп, тауып оқыдық қой. Мен де сондай үміттің жетегінде жүріп қалған сияқтымын. Мерзімді басылымдарда жарияланды, содан оқып алар деп ойласам керек. Шынымен мықты жазушы болсам, іздеусіз қалмайтыныма сенімді болған да шығармын.
– Жұрт жабыла мақтап кеткен жоқ деңіз. Бірақ әдебиетіміздің жаңа бағыттағы өкілдері жоғары бағалап жатты. Мысалы, Зейнолла Серікқалиев пен Әлия Бөпежанова өздерінің мақалалары мен сұхбаттарында сізді құбылыс деп атағанын білеміз. Тынымбай Нұрмағамбетов, Таласбек Әсемқұлов, Дидар Амантай, қысқасы, айта берсек, қолдаушыларыңыз көп болды. Соған қарамастан кітап шығармағаныңыз таңдандырмай қоймайды.
– Мен негізі театрдың адамымын. Оқыған оқуым театрдың оқуы болды, оның ішінде актерлікті оқыдым, кейін режиссерліктің де тамырын басып көрдім. Театрды көп зерттедім, театрдың теориясымен айналыстым. Қандай қойылымға қатыссақ та, мәтіннің ішіне кеулеп кіреміз. Сол маған үлкен мектеп болды. Театрдың, режиссураның жазушы үшін бір пайдасы, сахнадағы қойылым ең бірінші әрекетке құрылады ғой. Режиссер сахнада символдармен сөйлейді. Көп сөзділіктен қашып, нақты ойды айту үшін әрекетке барады. Осы ерекшелік менің жазуыма көп көмектесті.
– Осы жағынан бір сұрақ қойғым келіп отыр. Мен жаңа қазақ әдебиетіндегі постмодернистер туралы бекер айтқан жоқпын. Әдебиетте де бүлік болып тұрмаса, қан жаңармайды, өлі суға айналады. Ол кезде постмодернистердің туын көтеріп жүрмесеңіз де, олар өздері іздеген мысалды сіздің шығармаларыңыздан тапты. Сіздіңше, прозадағы бағыт-бағдарыңыз қандай сонда?
– Дәстүрлі әдебиетті бала күнімізден оқып өстік. Онда да талдап, екшеп оқу деген жоқ. Ауылдағы кітапханада қандай кітаптар бар, бәрін талғамай оқи беретінбіз. Бір жылы елу жеті кітап оқыппын. Ол да жақсы шығар, иентернет жоқ, неше түрлі телеарна жоқ. Бірақ оқымайтын адам, бәрібір оқымайды екен.
– Біреу маған Жаппар ағамыздың кітабы қолыма түсіп, соны оқып жүріп ақын боп кеттім деп еді. Ол кісі әдебиет тарихында атала бермейді. Бірақ ауыл баласының қолына түскені сол болған шығар.
– Менде де сондай болды. Бала кезде оқыған нәрселер, есейгенде санаңда өзі қалқып шығады екен. Қазақтың кейбір сөздері, кейбір сюжеттер, оның өзінің идеясы, бәрі ой-санаңда қайта туғандай болады. Оған жас күніңде онша-мұнша мән бермеуің де мүмкін. Сондай күндердің бірінде Дидар Амантайдың прозалық шығармаларына тап келдім. «Апыр-ай, осылай жазуға да болады екен ғой» деген ой түсті. Бәлкім, Дидарды таптым деп, өзімді тапқан болармын. Ала салып, дәстүрлі әдебиетпен салыстырдым. Осы ретте маған шындап әсер еткен поляк драматургі Тадеуш Ружевичтің «Картотека» атты пьесасы болатын. Оның енді сюжеті бөлек, ішінде абсурд та бар, сюрреализм де бар, бәрі бар. Содан кейін менде бір ой туды. Осымен салыстырып, қазақтың көркемдік дүниетанымын зерттей бастадым. Асыра мақтау емес, бірақ қазақтың да көркемдік дүниетанымында небір қайталанбас ұлы дүниелер жатыр. Біздің постмодернизм, сюрреализм деп жүргеніміздің бәрін ата-бабаларымыз бір-екі сөзбен айтып кеткен. Содан зерттеп қарасам, қазақтың көркемдік санасында театрға қажетті элементтердің бәрі бар екен. Белгілі театр теоретигі Марк Яковлевич Поляков: «Сахна пердесі ашылғанда, көрерменге қарай ақпараттар ағыны лап қояды. Театр – бұл ақпараттық машина» дейді. Ал актердің өзі – ақпараттың көзі, ақпарат тасушы. Қазақта осы ақпарат алмасудың ғажап үлгілері бар болып шықты. Яғни, ұлттық бағыттағы театр құрудың алғышарттары жетіп артылады. Соның бірі знак, яғни белгі элементі, ол таңба деген ұғымнан кеңірек. Алайда ондай театр ашу үшін, педагогикасы яғни іргетасы мүлдем бөлек болу керек. Сосын театр жасай алмаған жерде, мұны прозада сынап көру қажеттілігі туды. Мысалы, бір әңгімемде театр режиссері ханға қарсы шығатын көріністі бергісі келеді. Қолына сойыл алдырып, айғайлатып қояды. Ақыры қазақтың протестік көңіл күйі бұлай емес деген оймен, театрды тастап кетеді. Айдалада жаңбырдың астында қалып, маяға түнеп түс көреді. Сонда өзі шешесінің құрсағында жатады. Бұл жерде теріс қарап жатады деген мағынада айтып отырмын. Әріде Абайдың, беріде Кененнің балалары өлгенде теріс қарап жатып алатынын оқып өстік емес пе. Ауыз әдебиетінде де осының бірталай мысалы бар. Сөзі өтетін біреу келіп сөйлегенде, орнынан тұрады. Сөзге жығылады, сөзге бағынады. Менің знак, белгі деп отырғаным сол. Теріс қарап жату – жалғыздықтың белгісі. Шешеміздің құрсағында жатқанда жалғыз болдық қой, мына әлеммен байланысымыз кіндігіміз арқылы болды. Мен айтып отырған знак, белгі осы. Дүниеде бірнәрсеге қатты ренжігенде, сол жалғыздыққа қайтадан қайтқымыз келеді. Ол біздің пластикалық шешіміміз. Жаңағы әңгімеде режиссер протестік көңіл күй сахнасының шешімін осылай табады. Хан төбеге шыға келгенде, халық төбені айнала теріс қарап жатып алады. Бұл енді қарсылықтың белгісі. Бір нәрсені ыммен, ишарамен, белгімен, символмен беру біздің ұлттық санамызда тұр. Суретшілер мұны жақсы қолданып жүр. Жапондар ұлттық театрларында осындай белгілерді керемет пайдаланады. Бұл нышан, белгі біздің әдебиетімізде де болған, бар. Бұрын тұтас ұғымға айналған. Кейін ыдырап кеткен. Барының өзі бір жүйеге түспеген. Міне, мен театрда көрсете алмаған осы дүниені, әдебиетке қайта әкелгім келді.
– Әсілінде жаңалық деген кітапқа ат қоюдан бастала ма деймін. Осы кейінгі кезде оқыған кітаптарымның атының бәрі жаңа, соны екенін байқап жүрмін. Кеңес заманында кітаптардың аты да бірізді болатын. Тәуелсіздік алғаннан кейін жазушылар шығармаларына еркін атаулар қоя бастады. Ал өздерін постмодернистерміз деп атаған жігіттер оқырманын кітап атымен де таңғалдырғысы келді. Сіз де мына повесіңіздің атын «Шәуішке шағылысқан күн сәулесі» деп қойған екенсіз. Алда кітабыңыз шықса, «Алып балық күрсінгенде» деген ат бермекшісіз. Бұл түсінікті, ал «шәуіш» деген не?
– Мен теңіздің жағасында тудым, өзен бойында өстім. Жазда балық аулап, қыста коньки тепкен ауыл балаларымыз. Біздің бассейініміз де, мұз айдынымыз да табиғи болды. Сонда үлкен кісілердің сөзін тыңдап жүреміз. Сол есте қалып қояды екен. Күзде алғаш терезенің әйнегіндей ғана жұқа мұз қатады. Соны «шәуіш» дейді. Балалық жасамай жүрмейміз ғой. Мектепке барған-қайтқанда тас лақтырып, тесіп кетеміз. Мұндағы шәуіш те жаңа мен айтқан белгіге жатады. Жақсылық пен жамандықтың арасындағы жұқа перде. Бірақ арғы жағы да, бергі жағы да алақандағыдай көрініп тұрады. Ештеңені жасыра алмайсың. Жұмекен Нәжімеденовтің «Қасқа айғыр» атты өлеңінде «шәуіш» деген сөз бар екен. Қазақ тілі негізі әлемдегі бай үш тілге кіріп тұр емес пе? Орыс тілі араласты, басқа тіл араласты. Сөйтіп, санамыздан сызылып кеткен сөздердің бірі болар деп ойлаймын. Ондай сөздер біздің тілімізде көп сияқты. Сөзбен бірге санамыз да күңгірт тартқан секілді.
– Дидар Амантайдың «Біз әдебиетте халықтың аузында бар бейнелі сөздерді көп қайталап кетеміз» деген сөзі бар. Жаңаша бейнелі сөздер ойлап табуымыз керек дейді ғой енді. Сіз де осындай ойда болдыңыз ба?
– Қазақы ортада өскен соң, сіз айтқандай бейнелі сөздер адамға сіңіп қалады екен. Мен жапондардың ертегілерінен бастап, талай әдеби дүниелерін оқыдым. Кавабата бар, Акутагава бар, көп. Сонда бұлардан байқағаным, адами қарым-қатынастағы нәзіктік бізбен ұқсас екен. Бізде естірту деген бар емес пе. Қуанышты да, қайғыны да адам шошып кетпесін деп, жолын тауып естіртеді. Төбеден түскендей тарс еткізбейді. Жапондарда да тура осындай екен. Әдебиетінде ұлттық белгілерді көп қолданады. Бұл менің ойымша энергия алмасуды білдіреді. Біз қозы-лақпен, құлынмен, ботамен алысып өстік қой. Ойнаймыз, сипаймыз, жем береміз. Осыдан энергия алмасу қажеттілігі туындайды. Осындай ұлттық қасиеттер бәрібір бір жерден шығады.
– Түсіндім. Енді мынаны сұрайын. Осы өзара қарым-қатынас дегеніңіз, тек энергия алмасудан ғана тұрмайды. Ол конфликтіге де апарады. Оның бір мысалын жоғарыда айттыңыз. Ханға наразылық білдірген халық, төбені айнала теріс қарап жатып алады дедіңіз. «Шәуішке шағылысқан күн сәулесі» повесінде кейіпкерлер арасында конфликті жоқ. Керісінше адамның өз ішіндегі конфликті баса көрсетілген. Үнемі қайталана беретін детальдардан негізгі кейіпкердің ішінде арпалыс жүріп жатқанын көреміз. Балыққа барғанда мұз жарылып, суға кеткен досын бір есеппен құтқармай қалады. Бірақ бар арман-тілегіне қолы жеткен кезде өзі де жарқабақтан жұп-жұқа шәуіш қатқан көлге секіріп өледі. Себебі күзде отбасымен жаңа қатқан шәуішті қызықтауға келген сайын, жұқа мұздың астынан досының бейнесін көре береді. Шәуіш бір жағы айна сияқты, одан өз бейнеңді де көріп тұрасың. Бірақ шәуіш су бетінде көп жатпайды, аз күнгі міндетін орындайды да қалың көк мұзға айналады.
– Бір жақсы танысым не істесе де жолы болмай жүріпті. Өзі бір еуропаша ойлайтын жігіт еді. Сол бір психоаналитик тауып алып, соған барыпты. Ол сонда «Сенің ата-анаң көз жастарына тұншығып кеткен адамдар екен. Саған содан кедергі келіп тұр» депті. Жаңағы повесте байқасаңыз, кейіпкеріміздің қызының көзі біресе қара, біресе жасыл болып көрінеді. Әкесі кейде оның бетіне қараса да, нақ бейнесін көре алмай қалатын кездер жиі қайталанады. Яғни, кішене қыздың өзі бар, бірақ беті жоқ. Осыны жоғарыдағыдай знак, белгі деп түсінуге болады. Енді ол осындай пәледен қызын құтқаруы керек. Кейіпкер шындығында шәуіштің астынан досының бейнесін көре бергендіктен өлмейді. Өзінің қызының бетін көре алмағандықтан өледі. Бұл жерде кәдімгі бетперде, маска шешуші рөл ойнап тұр. Әңгімеміздің басындағы баласы өліп, қайғыға батқан адамның бетін көрсетпей теріс қарап жатып алуы осыдан шығады.
– Иә, біз ондай да наразылық нышаны, белгісі барын ұмыттық. Сондықтан да бір-бірімізді түсіну қиындап барады. Жапон қоғамындағыдай ішкі үйлесімділік бізде жоқ.
– Біздің осы ұмытшақтығымыздан ұрпағымыз қасірет шекпеуі керек.
– Бәрекелді. Бізде неге ішкі үйлесімділік жоқ екенін жақсы айттыңыз.
– Ата-бабаларымыз осының бәрін білген. Абай, Кенендерге дейін болған.
– Жақсы екен. Біз постмодернистерде ұлттық негіз жоқ деп келдік. Үлкен қарсылыққа ұшырағандарыңыз да содан шығар. Енді әңгімеңізді тыңдап отырсам, керісінше ұлттық болмысымызға тереңірек бойлағаныңыз байқалады. Жоғарыдағы «Постмодернизм, сюрреализм дегендерді ата-бабамыз бір-екі-ақ сөзбен айтып кеткен» деген пайымыңыздың астарын да енді түсіндім. Біраз дүниеге көзімді ашқан әңгімеңіз үшін көп рахмет!
P.S.: Сонымен постмодернистерді Зейнолла Серікқалиев, Әлия Бөпежанова, Таласбек Әсемқұлов сияқты зейінді қаламгерлеріміздің неге қолдағанын оқырман да түсінген шығар деп ойлаймыз. Әрине, бір-екі деталь, екі-үш штрихпен бәрінің бағасын беріп қойдық деуден де аулақпыз. Неғылса да тәуелсіздік алғаннан кейінгі постмодернистер қозғалысы одан әрі дамып кете алған жоқ. Бірақ олардың орнына жас буын, жаңа толқын келді. Ендігі басты сұрақ, олар постмодернизмді ұлттық құндылықтарға бағындыра ала ма, мәселе сонда. Әйтпесе не өзіміз тұшынбайтын, не өзгелер керек қылмайтын постмодернизмнің болашағы жарқын емес. Осы тұрғыда дәстүрлі әдебиет пен постмодернизм элементтерін шебер үйлестірген Асылбек Ықсанның мысалы басқаларға да үлгі болса екен дейміз.
Сөз соңында пікіріміз жан-жақты болу үшін, сол кезде алғашқы буын постмодернистерге жас та болса, бас болған Дидар Амантайдың ойын да қоса жариялағанды жөн көрдік.
Дидар Амантай: – Әдебиет бір жағынан қоғамда жүріп жатқан процестердің айнасы сияқты көрінеді ғой. Тәуелсіздік алғаннан кейін сөз өнерін бұрынғыдай қатаң бақылауда ұстайтын идеология әлсіреді. Сол кезде еркін жастар сахнаға шықты. Мысалы, биік интеллектуал Әмірхан Балқыбекті айтуға болады. Жазушылардың ішінде одан басқа да бірнешеуін атауға болады. Біз енді алғашқы әңгімелерімізді сексенінші жылдардың аяғы, тоқсаныншы жылдардың басында жаза бастадық. Тәуелсіздік тоқсан бірде дүниеге келді. Сол кезде жаңа талғамның қандай болуы керектігі жөнінде күрес жүрді ме деп ойлаймын. Қандай көркемдік талғам бізге қажет? Соцреализмді бойына мықтап сіңірген қазақ әдебиетінде үлкен күрес жүріп жатты. Бүкіл кеңес әдебиеті соцреализмнің көлеңкесінде тұрды. Батыста да реализм болған кезінде. Он тоғызыншы ғасырда, мысалы. Бірақ оларда басқаша реализм болды. Ал бізде соцреализмде өмірдің қандай екенін сол қалпында көрсеткісі келді. Одан кейін оған социалистік насихат қосылды. Сөйтіп, ұлт әдебиеті өзінің бағытынан адасты. Біз сол кезде әлем әдебиетіндегі он тоғызыншы, жиырмасыншы ғасырлардағы тәжірибені пайдаланғымыз келді. Оның ішінде модернизмді айналып өту мүмкін емес.
– Модернизм, постмодернизм жөнінде көп әңгіме айтылды. Оның басында өздерің тұрдыңдар. Тіпті біреу постмодернизм қане десе, сенің суретіңді көсететіндей дәрежеге жеттік. Әйтеуір әдебиеттегі жаңалықтың бәрін іздеп отырдыңдар ғой. Мына дәстүрлі әдебиетке кішкене қан жүгірткілерің келді. Былайша айтқанда, ниет түзу деуге келеді. Солай болды емес пе?
Дидар Амантай: – Әрине, солай болды. Бір қызығы, біздің тоқсаныншы жылдардың басында әдебиетке әкелеміз деген дүниелердің барлығы жиырмасыншы ғасырда Еуропада болды. Соған өз тарапымыздан да өзгеріс енгізгіміз келді.
– Иә, оны түсіндім. Ал енді Асылбек Ықсан деген жазушы сол сұранысқа қалай дөп келіп қалды?
Дидар Амантай: – Асекеңнің классикалық үлгіде жазылған әңгімелері бар, сонымен қатар модернистік, постмодернистік бағытта жазған шығармалары да бар. Барлығы да аса бір сауатты, сапалы дүниелер екені бізді селт еткізді. Анық модернист немесе постмодернист деп айта алмаймыз. Бірақ бәрібір шығармаларынан тосын бір композициялық сюжет көрініп тұратын еді. Біз стихиялы түрде жазсақ, Асекеңнің жазғандарында үлкен бір тәртіп бар еді. Жаңа өзі айтқандай, бір саланың жаңалығын екінші салаға қосқан жазушы. Мен пьесадан прозаға келгенін айтып отырмын. Бізде реттілік болмауы мүмкін. Ал Асекеңде еркіндікті өте бір ұқыптылықпен пайдаланғаны көрініп тұрады. Ол неден көрінеді? Ауа жайылмай, орнықты жазудан көрінеді. Өнер дегеніміз өмірдің нақ көшірмесі емес, өзгертілген көшірмесі. Яғни, көркемдік қоспасы бар деп айтуға болады. Сол кезде Асекеңнің жазғандарынан менің бір байқағаным, таптаурын болмаған тың тақырыптарды жазатын. Тек қана қазақы түсінік деңгейінде қалмаған, әлемдік өнерден түсінігі бары білінетін. Сіз мысал келтірген «Автобус» атты әңгімесін модернистік шығарма деп бағалаймын. «Шәуішке түскен күн сәулесі» повесінде де постмодернистік элементтер пайдаланылады. Ал «Құмырсқа» повесі әрқандай әдебиеттегі түрлі бағыттарға салып, жеке талдауды қажет етеді. Асылбек Ықсан бір басында дәстүрлі әдебиет пен постмодернизмнің қоспасы бар жазушы.
– Рахмет.
P.S.: Осы арада көмейімізге тағы бір сұрақ келіп қалды. Дәстүрлі болсын, модернистік болсын, ел оқыса болды емес пе? Бірақ, бұл сұрағымызды Дидарға қойғымыз жоқ. Себебі, мұның жауабы онсыз да белгілі еді. Түбі қандай ағымға түссек те, оқырманы бар әдебиет озады. Тек жүн түтіп отырып, феодализмнен коммунизмге өтіп кеткен Дулат Исабековтің кейіпкерінің кебін кимесек болды.