Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Бұлай дейтініміз, ол небәрі жиырма алты жасында (1913 жылы) Орыс география қоғамының Семей бөлімшесіне мүше болады. Бойында өзгеше дарыны мен асқақ жігері бар Нәзипа Құлжанова көп өтпей іркес-тіркес «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» газеттерінде әйел мәселелеріне байланысты мақалалар жазып, қазақ әйелдерінің сауатты болуына, білім алуына, олардың өзге озық елдердің желектілері сияқты еркін ғұмыр сүруіне үн тастады.
1920 жылдан бастап Қырғыз (Қазақ) АКСР Халық ағарту комиссариатының қазақ тілінде оқулықтар, кітаптар шығару, баспасөз істері жөніндегі арнаулы комиссиясының құрамында жұмыс істегенде, қазақша кітаптар жазып, халық игілігіне ұсынған. Солардың бірі – «Ана мен бала тәрбиесі» атты танымдық кітабы.
Қазақстан Өлкелік әйелдер бөлімі дайындаған, 1927 жылы Қызылордада баспадан шыққан бұл еңбек қазір де маңыздылығын жойған емес. Аталған кітаптың «Сөз басы» деген тарауында «Көшпелілік қазақ баласын өнер-білімнен кенде қылды, қазақтың қай шаруасын алсақ, бәрі көңілдегідей емес. Соның ішінде әсіресе бас көтертпейтін ауырлық әйел тіршілігінде. Әйелдің еншісіне тиген кең дәулет – бала көтеру, бала өсіру. Осы міндетін өсіру жолында біздің әйел толық қараңғыны қармалауда» делінген. Бұны оқып отырып, біз аталған кітаптың мақсаты қандай болғанына көз жеткізе бастаймыз. Автор сол кездегі қазақ баласының тең жартысы шетінегені туралы ашына айтады. Тіпті ол бұның себебін өнерсіздік пен оқымағандықтың салдарынан дейді. Құлжанова осы мәселені саралай келе: «Оқыған әйел бақсы, балгер, әулие, молдаға сенбейді. Надан елдің ырымына емес, ғылымға сенеді. Ең болмаса өзі ғылыми кітаптар оқып, ақылды содан іздейді», деп жазады. Зер салып көрсеңіз, өткен ғасырда да, тіпті қазір де біздің қай шаруамыз болсын сауатсыздықтың кесірінен кері тартып отырғаны шындық.
Қашанда білімді адамдардың өзгеге берер кеңесі мен ақылы кітапқа барып тіреледі. Нәзипа Құлжанова да сол дағдыны берік ұстанады. Оның сөзінше, кітап – әйел қауымына өте қажетті қазына. Кітап оларға босанғанда, бала өсіргенде таптырмас серік болып, ненің пайдалы, ненің зиян екенін соқырға таяқ ұстатқандай етіп жеткізеді. Былайша айтқанда, «Ана мен бала тәрбиесі» арқылы автор күнделікті күйбеңнен аса алмай, қара шаруаға жегіліп жүретін қазақ әйеліне араша сұрайды, еркектерге «жылы» сөзбен ескерту жасайды. Сондағы оның «жылы» сөзі мынау: «Біздің еркектер әйелдің аналық қасиетін құрметтей білмейді. Жүкті әйел жатып қалғанша шаруаның бәрін бір өзі басқарады. Оған бір кеңшілік жоқ. Ең арғысы ұрып-соғудан да құтылмайды. Ел еркегі буаз малды жүкті әйелінен артық көреді».
Бізді толғандырғаны – Нәзипа Құлжанованың «осы кітапты ел әйелдеріне арнап жазып отырмыз» деген жалғыз сөйлемі болды. Зерделеп көрсек, осы бір сөйлемге бәрі сыйып тұр. Оқыған зиялы ретінде автордың өз елінің нәзікжандыларына жаны ашығаны, олар да жақсы тұрмыс кешсін деген ізгі тілегі мен ниеті де осы сөйлемде. Қазақ әйелдерінің өзін күте білмегендіктен, сан түрлі дертке ұшырап, ол асқынып, арты ауыр қазаға апарып соғатыны да Құлжанованы қатты ойландырса керек. Әйел денсаулығына не қажет, соның бәрін осы кітаптан табуға болады. Балалы болудан бастап, бөбекті қалай емізу, оны күтіп, өсіру жолдары, емшексіз өскен бала мен ана сүтімен қоректенген сәбидің айырмасын, оған керекті түрлі әдісті қаламгер қағыс қалдырмаған.
Ана болатын әйел затын оның анасы тәрбиелеуі керектігі туралы баяндаулар кітаптың салмағын арттырып тұрғаны сөзсіз. Нәзипа Құлжанованы толғандырған келесі мәселенің бірі – қазақ әйелінің денсаулығы. «Табиғатына қарсы әдеттер қазақ әйелінің денсаулығын бұзады. Ғылымның көрсетуінше, жұқпалы дерттер денесін, мінез-құлқын таза ұстай білмеген адамға оңай жұғады». Осыдан арғы тараулар жүктілік, босану, жас босанған әйелдің тәрбиесі секілді үлкен тақырыптарды қаузайды. Кітаптың орта тұсындағы «Бала тәрбиесіне әйел ие» деген тарау тұтас бала мен ана, оны бағудың жауапкершілігі, қазақтың балаға деген құмарлығы туралы кеңінен сөйлейді.
Ана сүтінің артықшылығы да автордың назарынан тыс қалмайды. Атап айтқанда, баланың аман-есен өсіп-жетілуі, біріншіден, тамақтандырудан, екіншіден, дұрыс күтімнен екенін баса айтады. Ал ана сүті турасында: «Сүт – балаға жаратылыстан арналған тамақ. Баланың денесінің өсіп-жетілуіне, қатуына керек заттың бәрі ана сүтінен табылады», дейді. Ағартушының бұл танымдық кітабын қазақ әйелдеріне арналған әліппе десе де артық етпес. Себебі кітап бастан-аяқ үлкен мәселелерді жіктеп, оны қазақ әйелдеріне түсінікті етіп баяндаудан жалықпайды. «Ғылым жөні мен баланың жайына қарағанда, бала алты айға толғанша оған емшек сүтінен басқа тамақ беруге болмайды» дейді. Ал қазірдің өзінде біз осы тыйымды толық орындамай жүрміз. Тіпті балаға шайнап берген тамақтың қаншалықты зиян екенін алдымен ана ретінде, сосын аталған кітапты жазушы ретінде Нәзипа Құлжанова ашып айтады. Бұнда ол «әлдеқандай ауру әйелдің аузынан шыққан тамақтың» балаға кері әсер беретіні ғылыми дәлел тұрғысынан да өзекті деп қосады.
«Ана мен бала тәрбиесінің» түйін сөзінде дені сау болып, дұрыс та түзу тәрбие алған, өз теңіне тиген қазақ қызы жақсы ана болып, сол тәрбиесі арқылы болашақ аналарды тәрбиелейтінін алға тартады. Автор соңғы сөзінде: «Балалы әйелдер, бар жерде өз орындарыңды игілікке жұмсаңдар. Болмаса, мына өздеріңе арналған кітапты оқып, ақылына еріп, балаларыңды «ел бастайтын ер» етіп өсіріп, өздерің аман болуларыңа тілектеспіз!» деген жанашырлық кейпіндегі сөзін жеткізеді. Біздің де сөзіміз осыған келіп тоқтайды. Ескі кітаптарда сақталған сан түрлі мұрамыз ендігі жерде біздің күнделікті тіршілігімізге, өмір салтымызға қызмет ете бергені жөн шығар.
