Суретті түсірген – Азамат ӘМІРХАН
Қаламгердің өнегелі шығармашылық жолын өзінен кейінгі ізбасар буынға жарқын үлгі ретінде таныстырып алқалы жиынды ашқан Қазақстан Жазушылар одағының басқарма төрағасы Мереке Құлкенов қиын тағдыр кешсе де, өзі өмір сүрген уақыттың күретамырына дәл бойлаған туындыларының сырына тоқталды.
Алғы сөз тізгінін алған Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева ауқымды басқосудың мақсатын айқындап, конференция жұмысына қатысуға келген шетелдік меймандарға алғысын білдірді. «Қазақ халқының ғасырлар қойнауынан жеткен рухани-мәдени мұрасы өте бай екені белгілі. Еліміздің әдебиет, өнер, көркем жәдігерлері ұрпақтан-ұрпаққа дәл осылай дәріптеу арқылы жетіп отыр. Осы ретте мәдени-рухани сабақтастықты сақтау мақсатында ардақты тұлғаларымызды танытуға мемлекет тарапынан да көптеген игі жұмыстың жасалып жатқанын айтқым келеді», деді Аида Ғалымқызы.
Сондай-ақ Мәдениет және ақпарат министрі көрнекті жазушының ғасырлық мерейтойына орай Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың конференция қатысушыларына арнайы жолдаған құттықтау хатын оқып берді.
Соғыс алапатын көрген, арпалысты, қайшылықты ХХ ғасырдың тарихи шындығын шынайы білгісі келетін оқырманға Кемел Тоқаев туындыларының құндылығы өте жоғары. Аштықтың ауыр азабын бастан өткеріп, кешегі сұрапыл соғыста етігімен қан кешіп, тағдырдың сынақтарын қайсарлығымен жеңіп, қаламының қуатымен қатарға қосылған Кемел Тоқаевтың тағылымға толы өмір дерегімен конференцияда сөз алған әр зиялы жете таныс екенін аңғартты. Әсіресе қырғыз бен қазақ қай кезде де бір-біріне жанашыр, бауыр, тілектес. Бұл бауырластық ғасырдан жеткен, сыннан өткен. Осы жайтты баса айтқан халықаралық ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы Сұлтан Раев сол бір қиын-қыстау кезеңде Бішкек қаласын жағалап келген Тоқаев әулетіне қырғыз елінің пана болғанын айтты. Қиындықпен жүріп шыңдалған қайсар қаламгердің өмірінің соңына дейін туған халқының игілігі үшін қызмет етіп, әлемдік, бүкіл адамзаттық деңгейде гуманистік, өркениет мәселелерін көтеруден көз жазбағанын «ұлы мұрат жолындағы азаматтық іс» деп бағалады.
Минхожиддин ХОДЖИМАТОВ, Өзбекстан «Маънавият ва
маърифат» орталығының жетекшісі, жазушы:
– Өзбек пен қазақ халқының достық-қарындастық қарым-қатынас тарихы көне заманға барып тіреледі. Қадым заманнан бір құдықтан су ішіп, бір өрісті тең жайлаған қоңсы елдердің дәстүр-салты, тілі, тағдыры да бір-біріне ұқсас. Былтыр дәл осы күз мезгілінде Самарқан шаһарында Түркі мемлекеттерінің ұйымы саммитінде Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев ТҮРКСОЙ-ға мүше мемлекеттер басшыларына «Түркі әдебиетінің жауһарлары» атты 100 томдық шығармалар жинағын шығару туралы ұсыныс тастаған. Мұндай сипаттағы жинақтар ілгеріде Абай, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Қалмақан Әбдіқадыров, Әнуар Әлімжанов, Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов сияқты қаламгерлер шығармашылығына арналып, өзбек кітапханаларының сөресінен орын алған-ды. Өзбекстанда қазақ әдебиеті классиктерінің шығармаларын аудару ісі бұрынғыдан да қарқын алып, енді бұл қатарға қазақ әдебиетінің ірі қаламгерлері Жамбыл Жабаев, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Жұбан Молдағалиев, Мұқағали Мақатаев, Тұманбай Молдағалиев кітаптары қосылды. Кемел Тоқаевтың «Сырлы із», «Түнде атылған оқ» хикаяттары өзбек тіліне бұрын да тәржімаланған. Бұл туындылар өзбекстандық шытырман оқиғалы шығарманы сүйетін оқырмандарды қуантқаны сөзсіз. Сондықтан Кемел Тоқаевтың 100 жылдығы қазақ халқына ғана емес, оның шығармаларын жоғары бағалайтын өзбек оқырманына да айтулы мереке болып отыр. Қазақстан мен Өзбекстан Жазушылар одағы арасында қамқорлық тұрғысынан қабылданған меморандумға сәйкес әдеби ынтымақтастық жаңа биікке шығып, жақында өзбек елінің баспасынан Кемел Тоқаевтың 3 томдық шығармалар жинағы жарыққа шығып, оқырманға жол тартты. Елең етер жағымды жаңалықты сүйіншілей отырып, өзбек тілінде жарық көрген осы көптомдықты Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Мереке Құлкеновке табыстаймын.
Нұрлан ҚАЛЫБЕКОВ,
Қырғыз Республикасы
Жазушылар одағының төрағасы:
– Қазақ әдебиетінің детектив жанрының көш басында тұрған Кемел Тоқаевтың тағдыры, шығармашылығы ұсақ ұлттарды шеңгелінде ұстау саясатын жойқын екпінмен жүргізген кеңес өкіметі заманымен тұспа-тұс келді. Ол 1930 жылдары ата-анасы, бір туған бауырларымен бұрынғы Фрунзе, бүгінгі Бішкек қаласына келіп, өмір сүре бастады. Әке-шешесінен, қапияда қарындасынан айырылды. Ағасынан көз жазып қалып, бар өмірі бауырын іздеумен өтті. Маңдайына осындай қатал тағдыр жазылғанына қарамастан еңсесін түсірмеді, қайратын шыңдады, рухын «рыцарь» етіп тәрбиеледі. Бірде Қазақстанның Ош қаласындағы консулы, қырғыз әдебиетінің досы Мұхтар Кәрібай Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Атам тууралуу баян» атты кітабына редактор болуымды өтінді. Редактор ретінде оқып отырып, жазушының осыншама қияметке толы тағдыры көз алдымнан кино лентасы сияқты өтіп, ауыр сезім арқалап, терең әсерде қалдым. Ойдан шығарылған, бір-бірінен сюжеттері көшірілген көркем шығармалар әдебиетте толып жатыр емес пе? Ал фактіге сүйеніп, архив материалдарын дұрыс пайдаланып көркем шығарма жазу – жазушының жауапкершілігі. Демек Кемел Тоқаев – тарихи көркем шығарма тудырған жазушы. Осы ретте Кемел Тоқаевтың жазушы ретінде архивтерде отырып, дерекпен жұмыс істеу өнеріне тәнті болдым. Бүгінгі конференция жұмысын пайдалана отырып, Қазақстан үкіметінің өкілі ретінде қатысып отырған Аида Ғалымқызына үш ұсынысымды жеткізгім келеді: біріншіден, Кемел Тоқаевтың таңдамалы шығармаларын қырғыз тіліне аударып шығару, екіншіден, К.Тоқаевтың Бішкек шаһарында үй-музейін ұйымдастыру және Бішкек қаласындағы көшелердің біріне Кемел Тоқаевтың есімін беру. Осы ұсынысыма екі ел Үкіметі назар аударғанын қалаймын.
Дмитрий ШЕСТАКОВ,
Ресей ғылымының еңбек сіңірген қайраткері, детектив жанрының жазушысы, профессор:
– Кемел Тоқаев шығармашылығының шынайылығы әрі оқырманын сендіре алғаны оның жеке басының тағдырына тікелей байланысты болғанынан деп білемін. Оның зобалаң заманға тап келген ашқұрсақ балалық шағы шығармашылығына ізін тастамай кеткен жоқ. Содан кейінгі бас сауғалап басқа елге өтіп кеткені, жиырмаға да жетпей соғысқа аттануы, Сталинградты қорғау кезінде ауыр жарақат алуы, кеңестік әскермен бірге Украина, Беларусь, Польшаны азат етуге қатысып, от пен оқтың өтінде жүргені – осының бәрі оның кейінгі шығармашылығының арқауы болды. Қызыл әскер мен генерал Дутов, атаман Анненков отрядтарының арасындағы кескілескен шайқасты суреттеген «Соңғы соққы» романын Кемел Тоқаев соғыста жүріп өз көзімен көріп, жүрекпен сезінген әсерімен жазды деп ойлаймын. Майдан, соғыс, әскери шайқас көріністерін дәл бейнелеуімен бірге, қаламгер таза чекистер, барлаушылар, тәртіп сақшылары, ішкі істер органдары жауынгерлерінің өміріне құрылған шығармаларында да суреткерлік шеберлігін шыңдай түсті. Оның шығармаларының кейіпкерлері – ержүрек, батыл, әділ. Заңды бұзатын қылмыскерлермен күресетін құқық қорғау орындары мен мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің мамандарын сипаттағанда да ол осы ұстанымынан айнымайды. Өз кейіпкерлерінің мінезіне тән артықшылық пен кемшілікті шеберлікпен шендестіре отырып, қылмыскерлер бейнесін жасағанда да шынайылықтан ауытқымайды. Жағымды кейіпкерін аспандатып, жағымсызын жерге тұқыртпайды. Адам бойында қатар жүретін жақсы-жаман мінезге тек шынайылық тұрғысынан қарайды.
Дулат ИСАБЕКОВ,
Қазақстанның Еңбек Ері, жазушы:
– Кемел Тоқаевпен етене жақын болдым деп айта алмаймын. Жазушылар одағындағы жиындарда кездесе қалып, кейде қол алысып амандасып, кейде бас изесіп өте шығатынбыз. Мен Кемекеңмен оның Жоғарғы Кеңестің ведомствосының редакторы болып қызмет істеп жүрген кезінен бастап таныс-біліс бола бастадым. Жоғарғы Кеңестің ғимараты Жазушылар одағының іргесінде болғандықтан, ол кісі әдебиетшілер үйіндегі жиындарға үзбей қатысып жүретін. Жоғарғы Кеңестің қызметкері болғандықтан, ол кісіні көрген бетте ентелеп барып амандаса кетуді ерсі санайтынбыз. Ыңғайсызданамыз.
Біздің «сырттай» таныстығымыз бірте-бірте сыйластыққа айнала бастады. Кемел ағамен жақынырақ танысып, ашығырақ сөйлесудің барысында мейлінше қарапайым, мейлінше сыпайы, қызмет пен жазушылықтың кемеліне жетіп жүрсе де, кемерінен бір аспайтын, Есіл өзеніндей жайбарақат ағысынан бір танбайтын мінезге бай адам екеніне көзім жетті.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ұйғыр жазушысы Ахметжан Ашири өз баяндамасында Кемел Тоқаев «Соңғы соққы» романына қатысты жазушының өзімен әңгімелескенін, атаман Дутовты атып өлтірген Қожамияровтың ұлтының ұйғыр екенін жазғанын, ол шығармаларында шындықтан алшақ кетпегенін сөз етті.
Конференцияда сөз алған Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Жансейіт Түймебаев Кемел Тоқаевтың осы оқу орнының студенті болып, журналист мамандығын иеленіп, саналы ғұмырын жазу өнеріне арнағанына тоқталып, алдағы күндері университет қабырғасынан Кемел Тоқаев атындағы дәрісхана ашылатынын мәлім етті.
К.Тоқаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция «Қазақ детектив жанрының негізін қалаушы», «Отан үшін от кешу», «Журналист – қоғамның айнасы, құлағы һәм тілі» атты үш секцияда жалғасып, елеулі баяндамалар таныстырылды. Конференция соңында Қазақстан Жазушылар одағы басқарма төрағасының орынбасары Бейбіт Сарыбай көпшілікке қарар мәтінін оқып берді. Қарар пысықталып, қабылданды. Мұнда Кемел Тоқаев шығармашылығы әлі де зерттеуді, зерделеуді қажет ететіні, қазақ детектив жанрында қалам тартып жүрген жазушыларға жағдай жасау керектігі айтылған. Осыған орай Қазақстан Жазушылар одағы детектив және шытырман оқиғалар кеңесін құрып, оның жаңа жоспарын ұсынады. Бұл бастаманы Жазушылар одағы басқармасы тиісті мекемелермен бірге атқаруды өз міндетіне алады. «Кемел қаламгер» әдеби шығармашылық бәйгесі биыл сәтті өтті. Енді осы игі бастама дәстүрге айналмақ.
АЛМАТЫ
