Биші «Ортеке»

Құзар шыңдарда мекен ететін ортекені қазақ «таутеке» деп те атайды. Таудың қай биігі болса да еркін орғитын ортекенің жылдамдығы мен ептілігіне көз ілеспейді. Бұл жануар еліміздің Тянь-Шань, Жетісу Алатауы мен Оңтүстік Алтай тауларын мекендейді. Тұрқы төрт түліктің бірі – ешкіге ұқсас болғанымен, ерекшелігі көп. Мүйіздері семсер тәрізді сәнді әрі өткір. Тұяқтары құз-қиядан таймайды. Осындай түрлі сипатына қарай «Ортеке» қазақ мәдени тұрмысындағы саз аспаптарында ойнатылатын, қуыршақ өнерінің бір үлгісіне айналды. «Қуыршақ ортеке» ‒ көбіне ағаштан жасалатын ойыншық бұйым.

Әлкей Марғұлан: «Ағаштан бұйым жасау – Қазақстанның орман массивтері бар Орталық Қазақстан, Алатау, солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс ай­мақ­тарында кеңінен таралған. Әсіресе солтүстік аймақтарда қы­зыл қайың, қызыл қандыағаш, үйеңкі, жаңғақ ағашы, шаған, емен сияқты ағаштарды пайда­ланған. Бұлар оңай кесіліп, боя­лады. Шеберге қиыншылық ту­дырмайды», деп жазады. Ағаш­тан түйін түйген шеберлер «Ор­теке қуыршағын» жасап, ойын-сауық, жиындарда домбыра әуеніне, саусақтардың перне ба­су қозғалысы мен ырғағына қа­­рай билеткен. «Ортеке» арнайы жасалған тұғырға орнатылып, домбырашының саусағына жіппен байланады. Күйші аспапта ойнай бастағанда, перне басқан саусақтардың қозғалысымен қуыр­шақ та тықылдап билей жөнеледі.

Қуыршақ өнеріндегі «Орте­кенің» нақты қай уақытта пайда болғаны белгісіз. Шебер Жо­лаушы Тұрдығұлов ортеке билету, жасау өнері Қазақ даласында XIX ғасырдың басында кеңінен таралған сияқты дейді. Сондай-ақ ол: «Әкеміздің інісі Сібірге итжеккенге айдалған екен. Сонда жүріп ағаштан ортеке мен билеп жүрген аюды жасаған. Ел-жұртын сағынғанда ортекені билетіп, ән айтады екен», дейді бір сұх­батында.

Жаз жайлауға, қыс қыстауға көшетін көшпелі қазақ әрқашан табиғатпен етене жақын өмір сүрді. Әртүрлі құбылатын табиғат­тың дауысына, үніне үңілді, жанын түсінді. Жүгірген аңның, ұшқан құстың, жел-дауылдың, жаңбырдың, сықырлаған аяздың дыбысы қазақтың құлағына сіңіп өсті. Табиғаттың тылсым кө­­ріністеріне қанық ата-баба тұр­­мысында музыкалық аспап­тардың көп болуы да осыдан шығар. Түу мұзарт шыңның ба­сын­­дағы ойқастаған ортекенің дом­быраның шанағына ілесіп билеуі де осыдан болар.

Тарихи деректерге сүйенсек, «Ортекені» домбырада ғана емес, ішекті аспаптардың бәрінде ой­натуға болады. «Ортеке» ‒ қазақ­тың көне қуыршақ театры. Ерте заманда балаларға домбыра үй­ретуде оларды қызықтыру үшін «Ортеке қуыршағы» қолданылған. Әуелде ортекені домбырада ойнат­қан, ал кейін жетігенге қо­сып билеткен. Байқасақ, қазіргі күнде де ағаш жануарға деген қызы­ғушылық жоғары.

Күйші Абдулхамит Райым­бергенов: «Бұрын бір мезетте үш ор­текені ‒ «ата ортеке», «әке ортеке», «бала ортекені» ойнатқан. Бір адам ең көп дегенде төрт ортекені саусағына ілінген жіптер арқылы басқарып, күй ырғағына билете алады», дейді. Ал күйші, домбырашы Мұрат Өскенбаев «Сегіз лақ» күйін тартқанда, сегіз текені тұғырға орнатпай-ақ жерге қойып ойнатқан екен. Сырт көзге қарапайым көрінгенімен, ортеке ойнатудың өзіндік техникасы бар. Ортекенің бірнешеуін ойнатқанда, олар бір-біріне ке­­дергі келтірмей, бір-біріне ұқсамай­тын би қимылдарын жасауы керек. Бұл – құрастырушының логи­ка­сына тікелей байланысты ереже.

Халық биінің қуыршақ теке, жеке биші және бишілер тобы орындайтын түрлері бар. Біріншісінде үстел үстіне орна­тылған қуыршақ-текенің аяғы, мойны, денесі қозғалмалы етіп жасалады да, жіңішке жіптер арқылы домбырашының сау­сақтарына байланады. Күй тар­тыл­ғанда саусақтардың жоғары-төмен қозғалуына қарай қуыр­шақ-текенің дене мүшелері де қимылдап, күй ырғағымен билеп сала береді. Екінші түрінде (жеке орындалуы) алуан қимыл-қозғалыстар мен мимикалар ар­қылы орға түскен текенің, одан шықпақ болған нәтижесіз әре­кетін бейнелейді. «Ортекенің» үшінші түрін («Соқыр теке») бишілер тобы орындайды. Мұн­да жастар дөңгелене қол ұс­тасып, әндете жүріп билейді. Ортадағы көзі байлаулы адам шеңбердегінің біреуін ұстауға тырысады. Ұсталған ойын­шы «айыбын» өтеген соң, кө­зін байлап, ортаға шығады, сөй­тіп ойын-би одан әрі жалғаса береді.

Ортеке үлкен сахналарға ар­нал­мағандықтан, көбіне шағын көрермен аудиториясына ұсы­нылады. Яғни ортеке ойыны – си­рек орындалатын жанрлық қойылым. Еске салсақ, оны алғаш рет «Мұрагер» республикалық фольклор сазды ансамблі 1984 жылдан бастап ел арасында на­си­хаттай бастады. Бүгінде «Тұ­ран» этноансамблі ортекені сах­наға алып шығып, билетіп жүр. Сондай-ақ ансамбль ор­текені Мажарстан, Қытай, АҚШ, Ресей, Франция, Испания, Түр­кия елдеріне таныстырып келеді.

Айта кетейік, қазақ қуыршақ өнерінің бастауы саналған «Ор­теке» былтыр ЮНЕСКО-ның адам­заттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезен­тативтік тізіміне енді.