Фото: liter.kz
«Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурыздама қыламыз деп, тамаша қылады екен. Сол күнін «Ұлыстың ұлы күні» дейді екен». Абайдың бұл жазғанын зерттеушілер Наурыз мейрамының тарихын арғы Иран, Тұран, Алып Ер Тұңға (Афрасиаб) заманына тірейтін көрінеді. Этнограф Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Наурыз мейрамы Нұқ пайғамбар заманынан келе жатқанын айтып, қазақ даласында Төле би заманында, Баянауылда Едіге би тұсында тойланғанын еске салады. Ақаң, Ақселеу Сейдімбек Ұлыстың ұлы күні туралы тарихи деректерге назар салып, қандай жоралғылар жасалатынына дейін тоқталады. Көшпелілер арасында дайындалатын астың неше атауы, берілетін бата-тілек, ауа райына байланысты айтылатын болжамдарды, тағы басқасын дәйектейді. «Грек тарихшысы Квинт Курци Руф (б.з.б І ғ) өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілерінің ұлыс тойын қалай тойлайтынын тамсана жазады. Ұлыстың ұлы күні таң шапақ шашып, күн шығар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға шымқай қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбала шығатын болған. Балалардың саны 1 жыл ішіндегі тәулік санына тең. Бүтін бір жыл ішіндегі тәуліктердің айғағындай болып 365 өнерпаз тойдың шырайын келтірген. Бір жыл ішіндегі әрбір тәуліктің шежіре-баяны сияқты 365 күй тартылған...» болып әрі қарай жалғаса береді екен грек жазбаларында. Мемлекет басшысының биыл Наурызға ерекше мән бергені тегін емес. Ертеде мұндай кереметтер орын алып жатқанда, бүгін тосылуға бола ма? Қазір ғой, өркениеттің бәрі тек бертінде шыққандай біз мың адам «Қара жорға» биін биледі, бес жүз адам бір мезгілде домбыра тартты дейміз. Мұның бәрі есте жоқ ескі күндерден бастау алып, бүгінге жалғасқанын ұмытпағанымыз жөн-ақ. Әрідегі көшпелі жұрттың жер жүзіне ықпалы қандай болса, мәдениеті одан төмен болмаған.
Қазақ даласы 1925 жылға дейін Наурыз мейрамына қатты мән бергенін келтіріп, дәл осы жылы бұрынғы «Еңбекші Қазақ», бүгінгі «Egemen Qazaqstan» газетінің бірінші бетіндегі Наурыз мерекесімен құттықтаудан үзінді ұсынады:
«Қыс өтіп, қар кетіп,
Шырайлы жаз жетіп,
Шаруаның кенелген,
Мейрамы ежелден,
Құтты болсын бұл Наурыз!» делінген онда. Содан беріде қазақ жұрты жыл басын 62 жыл атап өтпей, ақырында 1988 жылы бір-ақ тойлағаны белгілі.
Ақаң сол екі ортада ұмытылуға айналған біраз жөн-жоралғыны қаперлейді. «Қазақ әлемі» кітабына ден қойсаңыз, талай жайттан хабардар боласыз. «Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн – Қызыр түні (Қыдыр түні) аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр қасы-көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны бақ жетелеп жүреді екен», дейді.
«Қызыр дарымай бақ қонбайды» деп сенген қазақ жастары бұл түні түрлі ойын-сауық ұйымдастырған. Оның бірі – Жандықуыршақ. Ол үшін ауыл жастары асау тайынша таңдап, үстіне ескілеу ашамай салып, оған құрымнан қарақшы-қуыршақ мінгізіп, құйрығына бос шелек байлап: «Ұлыс таңы атып қалды, бар, елге хабар бер», деп ауыл ішіне қоя береді. Арғы жағы белгілі, бұл түні ауыл ұйықтамайды деген сөз. Бұл – ескі салт, ғылыми-техникалық заманда өмір сүруші біз қандай ойын-сауық, қызықты дүние ұсына аламыз? Оны да ойласып қойған артық емес.
