Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Шығарма 1928 жылы Фрунзе қаласындағы «Киргосиздат» типографиясынан 10.000 данамен жарыққа шыққан екен. Көлемі – 35 бет. Кітаптың мұқабасында «М.Ауезов. Серый волк. Детский рассказ. На киргизском языке» деп беріліпті. Кітаптың артына шығарманың қырғыз тіліндегі қолжазбасы бірге тіркелген. Бірақ қырғыз тіліне кімнің аударғаны жазылмаған. Кітап қырғыз тілінде болғандықтан, асықпай танысуымыз керек болды. Басында бұл шығарманы М.Әуезовтің «Көксерек» шығармасының қырғыз тіліндегі аудармасы деп ойладық. Кейін таныса келе, мүлде басқа шығарма екеніне көзіміз жетіп, М.Әуезовтің барлық шығармасын қайта қарап шықтық.
«Көк қасқырдың» қолжазбасы немесе кітабы бар шығар деген оймен жазушының құнды жәдігерлері сақталған Алматыдағы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығына хабарласқан едік. Орталықтың ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты Ермек Ханкей мырзадан төмендегідей жауап алдық.
«М.Әуезовтің қолжазба мұрасы, өмірі мен шығармашылық шежіресі, әр жылдары шыққан көптомдықтары мен библиографиялық көрсеткіштері, шығармаларының елу томдық толық жинағы, М.Әуезов энциклопедиясы, т.т. еңбектерін қайта қарап шығып, «Көк қасқыр» туралы ешбір дерек кездестірмедік.
М.Әуезов шығармалары, соның ішінде «Көксерек» қырғыз тіліне аударылған. Жалпы, Мұхтар Әуезов және қырғыз әдебиеті – жан-жақты зерттелген сала. Нақты еңбектер бар. Тіпті қырғыз-қазақ әдеби байланысын зерттеуші мамандар да (қырғыз да, қазақ та) бұл жайында ешқандай мәлімет бермепті. Бір болжам айтсақ, бұл әңгіме Қырғызстанда әр жылдары шыққан М.Әуезов шығармаларының қырғыз тіліндегі жинақтарына енуі мүмкін. Ал «Көк қасқыр» – бізде жарыққа шықпаған және бізге белгісіз әңгіме.
М.Әуезовтің Л.Толстойдан, А.Чеховтан, Дж.Лондоннан аударған әңгімелері бар екені мәлім (иттер мен қасқырлар туралы). Бірақ бұлардың жариялануы «Көк қасқырдан» көп кейін және аударма болады. «Көк қасқыр» болса, «балалар әңгімесі» деп атап көрсетілген жазушының төл шығармасы екен. Сондай-ақ жазушы жиырмасыншы жылдардың соңында бірнеше оқулық жазған. Міне, солардың ішінде балаларға арнап жазған әңгімелері де бар. «Әдебиет тарихы» (1927), «Жеткіншек» (1930), 1929-1933 жылдары жазылған «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (6-класс)» еңбектерінде «Көк қасқыр» туралы мәлімет кездеспейді. Тек қана «Новый аул. Вторая книга для чтения по русскому языку для казахских детей школ І ступени» атты оқулығына «Волчонок», «Нападение волка на стадо» деген қасқырлар әлемі жайында жазылған әңгімелері енген. Бұның бәрі де мазмұндас, тақырыптас болғанымен, «Көк қасқырдан» кейін жазылып, жарыққа шыққанын атап айтамыз. Бір таңғаларлық жайт: 1928 жылы С.Сәдуақасовтың жазушыларға қойған 6 сұрағына берген жауабында осы шығармасы жөнінде М.Әуезов ештеңе айтпаған. «Өз жайымнан мағлұмат» деп аталатын сол мақаласында жоғалған еңбектері туралы дерек береді. Біз білетін «Көксерек» повесі 1929 жылы жарияланған. Ал одан бұрын жазылған жазушының «Көк қасқыр» атты шығармасы бар екенін және қырғыз тілінде жеке кітап болып басылғаны туралы өз басым хабарым жоқ. М.Әуезов мұражайының директоры, белгілі әуезовтанушы-ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Диар Асқарұлы Қонаев та бұған дейін ондай мәліметке кездеспегенін айтты деді де, бұл шығарманы қазақ тілінде жариялау қажеттігін айтты. Жинақтап айтқанда, «Көксеректің» жазылу тарихына жаңа көзқарас әкелетін «Көк қасқыр» әңгімесі әуезовтану саласына қосылатын тың дүние деп есептеп, жариялануын асыға күтеміз», деп ниетін білдірген еді.
«Көк қасқыр» шығармасының қысқаша мазмұнына тоқтала кетейік. Шығарма қырғыз тіліндегі латын әрпі болғандықтан, мазмұнын түсінуде қинала қойған жоқпыз. Десек те кітап ескі болғандықтан, кейбір беттерінің жазуы өше бастаған, тозған деуге болады. Сонда да оқуға тырыстық. Негізінен «Көк қасқыр» шығармасы төрт бөлімге бөлінген. 1-бөлім – «Қозыға қасқыр тиді», 2-бөлім – «Қасқырдың апанында», 3-бөлім – «Бөлтірік ер жетті», 4-бөлім «Көк қасқырдың ажалы» деп аталады. Атауларынан-ақ оқиғалардың қалай өрбитінін байқаймыз. Кейіпкерлері де көп емес, бала Асылбек, атасы Жақсылық, қасқырдың күшігі Ұялас, Асылбектің достары төңірегінде айтылады. Малға тыныштық бермеген қасқырларды іздеуге шыққан ауыл адамдары қасқырдың апанына жолығады. Апаннан жаңадан туған, әлі көзін ашпаған жеті бөлтірікті көреді. Шетінен өлтіре бастағанда, Асылбек атасына өтініп, бір бөлтірікті асырайыншы деп қиылады. Баланың көңілін қимаған атасы қойнына бөлтірікті салып береді. Ауылдастар ақылдаса отырып, Ұялас деп атын қояды. Кішкене бөлтірік Асылбек пен оның достарының ермегіне айналады. Бөлтірік өскен соң қасқырларға еріп кететіні, анда-санда ауылға бір соғып, бара-бара мүлде жоқ болып кеткені әсерлі суреттеледі. Шығарманың шарықтау шегінде оқудан келген Асылбекке ауылдастары қасқырлардың ауылдағы малдарға тыныштық бермей жатқанын айтады. Асылбек ауылдастарымен жоспар құрып, қасқырларды аңдып, қолға түсіріп, өлтіргені баяндалады. Атасы Жақсылық қасқырдың құлағындағы өзі салған енінен Асылбектің Ұяласы екенін таниды. Шығарма осылай аяқталады.
Кітаптың шыққан жылына қарап, жазушы «Көксерек» шығармасынан бұрын осы «Көк қасқыр» туындысын жазған деп ойлаймыз. Себебі «Көксерек» нақты деректерде 1928 жылдың желтоқсаны мен 1929 жылдың қаңтар айларында Ташкент қаласында жазылғандығы айтылады. Нақты 1929 жылы жарыққа шығады. Ал «Көк қасқыр» қырғыз нұсқасында 1928 жыл деп көрсетілген. Біздің пайымдауымызша, «Көк қасқыр» шығармасы Көксеректің алғашқы нұсқасы болуы мүмкін.
«Көк қасқыр» аудармасында да, «Көксерек» шығармасында да қасқырдың інінен жеті бөлтірік шығады. Алтауын өлтіріп, ең кішісін балаға береді. Көксерек шығармасында: «Көзін ауылға келгесін екі күннен соң ашты. Жұрт асырауға көнеді десті. Кішкене Құрмаш Көксерек деп ат қойып алды. Аттарын біледі. Шақырса келеді» деп сипатталады. Екі шығармада да бөлтіріктің мойнына жіп тағылды деп айтылады да, ержеткен соң да ауыл иттерінің маңына жолай алмайды, бөлек жүреді, яғни жатсынады. Ұялас та, Көксерек те күндердің күнінде қойға шапқан қасқырларға ілесіп, кетіп қалғандығы, үш-төрт күннен соң қайта үсті-басы батпақ күйінде оралғаны, кейін мүлде жоқ болып кетіп, ауыл малдарына тыныштық бермегені суреттеледі. Тағы да бір ұқсастық – «Көк қасқыр» шығармасында ауыл адамдары қойға шапқан қасқырларды аңдып, оларды өлтіргені айтылады да, қасқырдың құлағына салған енінен оның Асылбектің қасқыры екенін таныса, Көксеректі де өлтіргеннен кейін құлағынан танып, Құрмаштың қасқыры екеніне көздері жетеді.
Мүмкін біздің мұрағаттардан, не болмаса кітапхана қорларынан шығарманың түпнұсқасы шығып қалар. Десек те қолымыздағы нұсқаны қазақ тіліне аударып, бастыру жоспарымызда бар. Қырғыз республикасы Мемлекеттік Орталық архивінен кітапты, тіпті аударманың қолжазбасын да алдырып, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Әуезов үйі» ғылыми-мемлекеттік орталығына тапсырылса құнды болар еді. Бұл іске аталған институт мұрындық болады деп ойлаймыз. Егер бұл шығарма туралы бізден де гөрі нақты мәлімет тауып, оның белгілі әңгіме екені жайында айтушылар болса, алғыстан басқа айтарымыз жоқ.
Лаура ДӘУРЕНБЕКОВА,
А.Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институтының доценті, филология ғылымдарының кандидаты
