Корсунь - Шевченко операциясы

...Мойындау керек, сол кезде Украинаның осы кішкентай қала­шы­­ғының аумағында болған шай­қас­тардың мөлшері мен мәнін елес­тете алмаған екенбіз. Бірнеше жылдан кейін әскери академияның тың­даушысы болған кезде және архив материалдарын зерттей отырып, мен өте маңызды операцияға қатыс­қа­ным­ды түсіндім.

Корсунь-Шевченко операциясын Бірінші және Екінші Украин майдандарының әскерлері жүргізді. Олардың бөлімшелері бір уақытта жау тобына бірігіп соққы жасады. Бірінші Украин май­даны Белая Церковьтен оңтүс­тік-шығысқа қарай әрекет етті. Екінші Украина майданы – Ки­ро­во­­градтың солтүстігіне қарай.

Фашистік әскерлерді қоршау 1944 жылдың қаңтар айының со­ңын­да басталды.

Украинада қыс сол жылы ерекше болды. Жиі жауған жаңбырдан топырақ адам да, техника да жүре алмайтын балшыққа айналды. Гитлердің әскерлері біздің қол­бас­­шылығымыз мұндай лай­саң кезінде соққы жасайды деп күтпеді. Жолдың жоқтығына қара­­мастан, кеңес армиясының әскер­лері қызу шайқастар кезінде жаудың қарсылығын бұзып, 28 қаңтарда Звенигородок ауданында жау тобын қоршауға алуды аяқтады. «Қазандыққа» тоғыз жаяу әскер дивизиясы, «Викинг» танк СС ди­ви­зиясы, СС моторлы бригадасы және басқа да бөлімдер мен бөлім­ше­лер түсіп қалды.

Майданның көрші учаске­ле­рінен әскери бөлімдерді, оның ішінде танктерді тартып, фашис­тік неміс қолбасшылығы қоршау шеңберінен өтуге тырысты. Гитлердің қолбасшылығы көлік авиациясына үлкен үміт артты. Оның көмегімен ол қоршалған әскерді оқ-дәрімен және азық-тү­лік­пен қамтамасыз етуге үміт­тен­ді. Алайда жаудың өз әскер­лерін «қазандықтан» құтқару әрекеттері сәтсіз болды. Он жетінші ақпанда жау тобы жойылды.

Бұл жағдайда шабуыл авиациясына үлкен жүктеме түсті. Біз барлау жүргіздік, қоршаудағы неміс әскерлеріне көмек көрсе­ту­ге тырысқан жаудың танк құра­ма­ла­ры­на шабуыл жасадық.

...Бұлтты күндердің бірінде таңер­тең менің эскадрильям танк колон­насын шабуылдауға ұшып шықты. Біз белгіленген алаңға ұшып келген кезде немістер біздің танкистерімізбен соғысып жатыр екен.

Жоғарыдан танк шайқасының картинасы анық көрінді. Мұна­ра­лар­да ақ крестері бар бір жарым жүзге жуық машина дала, жартас, балкалармен ағылып келе жатыр. Олардың жолында бірнеше онда­ған біздің танк тұрды.

Біз ұшақтарымызды соларға қарсы бұрып, шабуылға шықтық. Немістер алғашқыда қызумен бізді байқай қойған жоқ, олар «қара өлімді» бастарына үйірілген кезде байқады. Тарақандар сияқ­ты, жау танктері әртүрлі ба­ғыт­пен ыдырап кете бастады. Бірақ «Ильюшин-2»-ден қашып кетуге бола ма?

Тағы да шабуыл жасадық. Та­лай жау техникасының көзін жой­дық. Біздің танкшілеріміз шаруаны өздері аяқтады. Бомба қорын толтырып, бірден әуеге көтерілу үшін аэродромға оралып келе жатқанда төменнен жаудың жаяу әскеріне толы үлкен шатқалды көремін. Мен бұл туралы КП-ға баян­дадым.

– Шабуыл жасауға рұқсат етесіз бе?

– Шабуылдаңдар.

Шатқалдың үстімен жер бауыр­­лап ұшып келеміз, неміс­тер­ге пушкалар мен пулеметтерден оқты жаудырып жатырмыз. Жүздеген мәйіттерін қалдырып, сарбаздар далаға қарай қашып жатыр. Біз бұрылыс жасап, дала жақтан келеміз, немістерді балапан секілді тағы да жартасқа тығамыз. Тағы да шабуыл жасаймыз. Шатқалда адам түсініп болмайтын нәрселер болып жатыр. Біз жаяу әскерге оқ-дәрілер таусылғанша соққы жасай бердік.

Мұнда мына нәрсеге тоқтала кетейін. Бірнеше ай бұрын шабуыл­даушылар жердегі нысан­дар­ға соңғы снаряд, соңғы оқ қалғанға дейін шабуыл жасауға батылдары жетпейтін еді. Өйткені бұл жаудың истрибительдерімен кез­десіп қал­ған жағдайда қорған­сыз қалу деген­ді білдіреді.

Бірақ Корсунь-Шевченко ауданында біздің авиация әуеде басым болды. Фашистік ұшақтар аэро­дром­дардан көтерілуге батылы жет­пеген күндер емес, апталар болды. Ал көтерілген күннің өзінде бірден біздің ұшақтардың олжасына айналатын. Біз «әуе таза» дейтін дәрежеге жеттік.

Құрлықтағы әскерлер Кор­сунь-Шевченко айналасын барын­ша қыспаққа алған сайын біз жау­ға әуеден шабуылдап жаттық. Ұрыс­тың аяқталар кезеңі жақын қалды. Немістер жанталасып қор­шауды бұзуға тырысты. Түк істей алмады. Содан кейін олар көлік ұшақтарының көмегімен «қазан­дықтан» жоғары офицерлер құра­мы мен құжаттарды шығара бас­та­ды.

Бір күні кешке қарай біздің экс­кад­рилья танктерге шабуыл жа­са­ғаннан кейін үйге оралды. Біз Корсунь-Шевченко үстімен ұшып келеміз. Кенеттен мен аэродромда бес «Юнкерс-52» ұшағын байқадым. Ұшақтар ұшу-қону жола­ғының жанында тұр. Олардың жа­нында адамдар көрінбейді. Де­мек олар өз тылдарында түнде ұшып кетуге да­йындалуда.

– Аэродромда бес Ю-52 тұрға­нын көріп тұрмыз. Шабуыл жасау­ға рұқсат етесіз бе? – деп КП-ға баян­дадым.

КП-дан бірден ұшақтарды жою коман­дасы келді.

Ұшақтарда адамдардың жоқ екеніне сенбедім. Олар әуеде аэродромның үстінде «ильюшалар» пайда болған соң, көлік­тер­ге мініп алған болар деген ой да келді. Рас, соғыс заңы­мен қарапайым логика авиация шабуылы болған жағдайда дереу шабуыл нысанынан алыс болуға тырысу керек дейтін еді, бірақ барлық жағынан демалуға мүмкіндік бермей соғып жатса, логикаға жол болсын.

Біз немістерге күйрете соққы бердік. Алғашқыда бірден екі «юнкерс» өртенді. Неміс офицерлері ұшақ­тардан секіре бастады, порт­фельдерді, чемодандарды лақ­ты­рып, олар әртүрлі бағытқа қаша жөнелді. Демек мен дұрыс сезіп­пін!

Екінші рет айналып келдік, қалған үш ұшақты өртеп, немістер тым-тырақай қаша бастаған аэро­дром­ға оқ жаудыра бастадық. Бәрін қиратып болған соң біз экс­кад­рильяның бүкіл атыс күшін жұмылдырып, алдында авиа­ция­­мыз ұшқан кезде атылған оқтан аман қалған қоймалар мен құры­лым­дарды атқыладық.

Қоршаудағы әскерлерде дүр­бе­­­лең­нің орын алғандығына мынадай факт дәлел. Бір күні тапсырманы орындағаннан кейін біздің экскадрилья үйге оралды. Городищеден Корсунь-Шев­чен­­ко­ға дейінгі бағытта мен тасжолда жүк көліктерінің екі қатар болып тұрғанын көрдім. Колон­на­да кемінде екі жүз машина бар. Бір қы­зығы, жүк тиел­ген көліктер да­ла­ның ортасында тұр және жүр­гізушілер де, күзетшілер де көрін­бей­ді.

Радиодан колоннаға ша­буыл жасауға рұқсат сұрадық. КП-дан ша­буылды бастамай күте тұ­ру жөнінде бұйрық берілді. Біз биік­ке көтеріліп, шеңбер құрып тұра қалдық, ондағы мақса­ты­мыз – бұйрық түскен бойда колоннаға бірден шабуыл жасау. Бірнеше минут өткен соң шлемофоннан генерал Рязановтың: «Шабуыл жаса­маң­дар! Шабуыл жаса­маң­дар!» деген алаңдаулы даусы естілді.

Бұйрықтың аты бұйрық. Аэро­дромға жеттік. Бірнеше күн­­нен кейін ғана ол колоннаны жүргізушілердің тастап кет­кен­дігін білдік. Оларды жерүсті бөлімшелерінің барлаушылары бақылауға алған екен. Сол кезде жүк көліктеріне шабуыл жасағанымызда, біршама оқ дәрі мен киім-кешек жойылып кетер еді, ал кейін сол заттар бүтін күйінде біздің қолымызға тиді.

Корсунь-Шевченко ауданын­да­ғы операцияға байланысты тағы бір қызықты естелігім бар. Шын мәнінде, бұл қазір қызықты болып көрінеді, ол күндері болса шаруамыз көбейіп, көптеген алаңдаушылық туғызған болатын.

1941 жылдың қысында Мәскеу түбі талқандалып жатқан күн­дері немістер теміржолдарды қирататын құрылғы ойлап тапқан болатын. Мен оның дәл қандай болғандығын сипаттап бере алмай­мын, бірақ ол екі үлкен соқаның түрені сияқты болды. Оларды паровозға қыстыратын. Соқалар шпалдарды ортасынан сындыратын, ал рельстер болса көлбеу бүйіріне тіреліп, майысып, жарылатын. Паровоз бір сағатта он екі-он бес шақырымға дейінгі жабындыны жойып тас­тайтын. Дәл осындай паровоз Первомайский мен Малые виски арасында жұмыс істеді.

Қоршалған топтың тағдыры белгілі болғандықтан, оның үстіне одан әрі батысқа қарай жүруге тура келетіндігін біле отырып, фашистер теміржолдарды осы құрылғыларымен қиратты.

Паровозды жоюды басшылық маған тапсырды. Паровоздың ізіне түсу басталды. Айта кету керек, қарсылас өте айлакер, тәжірибелі және сақ болып шықты.

Кеше мен осы жерлердің үстінен ұшып бара жатып, рельс­тер­дің болат тізбегін көрген болатынмын. Бүгін олар жоқ. Бірақ паровоз да жоқ. Жауды анықтамақ болған барлық әрекеттеріміз бекер болды. Жердегі барлау көмекке келді.

Мен аэродромда, КП бұйрығы бойынша бірінші дайындық кезеңінде тұрмын. Паровоздың Малые весы деген жерді қиратып жат­қандығы туралы ақпарат ал­дық. Мен ол жаққа қарай ұшып бардым, оның жолды қиратып кет­кендігін көремін, бірақ паро­воз­дың өзі тағы жоқ.

Бұл жайт күн сайын қайталана берді. Менің шыдамдылығым сыр бере бастады. Басшылық болса бізге маза бермей, қарғыс атқан паровозды дереу жоюды талап етті. Шынында да, бір күнде ол өте көп зиян келтіретін, ал бәрін қалпына келтіру үшін бір апта уақыт қажет, материалдар, инженерлік әскерлердегі жүздеген сарбаздар мен офицерлер еңбектенуі керек. Сонымен қатар жол қалпына келтіріліп жатқанда, шабуылдауға шыққан әскерлерге жүкті жеткізу кешіктірілді.

Паровоз туралы ақпарат бол­ма­ған күндердің бірінде мен барлауға ұшып кеттім. Неміс­тер­дің позициялары туралы мәлі­мет­тер жи­надым, артиллерия мен жерге көмілген танктердің орна­ласқан жерін суретке түсіріп алып, өз аэродромыма қарай ұшып келе жатқанмын.

Кенет төменде паровоздың көлеңкесін байқадым. Иә, тек көлеңкесі ғана. Батып бара жатқан күннің сәулесінде ол тым үлкен, ұсқынсыз болып көрінді. Көлеңке жылжиды, бірақ түтін жоқ. Паро­воз­дың өзі де көрінбейді.

Мен дереу төмен қарай құл­­ди­ла­дым. Жерге жақындағанда ғана осы кезге дейін бұл паровозды неге таппай келгендігімізді түсіндім.

Немістер паровоздың үстіне алаңқай орнатып, оны қармен, топырақпен, ағаш-бұталармен толтырған екен. Сонда жоғарыдан паровоз емес, жердің бедері ретінде көріп жүріппіз.

Қуанғанымнан тіпті айқайлап жібердім. Ал енді сен менен құтылып көр! Бір қырынан келіп, паровозды дәлдеп, шабуылға шығамын. Оным бекер болды. Машинист күрт қозғалды да, менің снарядтарым босқа кетті. Жаңадан шабуылға шыға­мын, тағы да нәтиже жоқ. Паровоз ка­бинасында менің әр қоз­­ға­лы­сымды қадағалайтын тәжіри­белі адам отырғандай.

Паровоздың ұшақпен ерекше жекпе-жегі шамамен он бес минутқа созылды. Соңында снаряд қазандыққа түсті. Буы будақ­та­лып барып шамамен жиырма метрге көтерілді де, паровоз тоқтады. Мен бір бүйіріме қарай ұшып барып, пушкалармен пулеметтен оқ аттым. Сосын бұрылып, екінші жағына шығып, реактивті снарядтарды жібердім. Паровоз металл үйіндісіне айналды. Бір айналып, жұмыстың ойдағыдай атқарылғанына көзім жеткен соң, ол жерді суретке түсіріп, үйге қайттым.

Майданда қызықты кездесулер де болып тұратын. Шынымен, мақалда айтылғандай, «тау таумен кездеспейді, ал адам әрқашан адаммен кездеседі» екен.

Корсунь-Шевченко операциясынан кейін көп ұзамай біздің полкімізге жауынгерлік жағдайда тәжірибеден өту үшін ұшқыштар училищесінен бір топ нұсқаушылар мен командирлер келді. Олардың үшеуі менің экскадрильяма жіберілді.

Күн қолайсыз болатын, бірде-бір ұшақ әуеге көтерілген жоқ. Бөл­меде отырмыз. Есіктің қалай ашы­лып, біреудің экскадрилья адъютан­тына анық баяндап жат­қа­нын естіп жатырмын:

– Тәжірибеден өту үшін кел­дік. Экскадрилья командиріне баян­­дауы­ңызды сұраймыз.

Мен бөлмеден шығып, тұрып қалдым. Алдымда үш офицер тұр. Ұшу мектебіндегі үш мұғалімім. Міне, кездесу деп осыны айт!

Офицерлердің бірі маған зейін қоя қарап, кенеттен:

– Жолдастар, бұл біздің Бигел­ди­нов қой! Талғат! – деп айқайлап жібер­ді. – Сәлем, қымбаттым. Ал әңгі­меңді айт!..

Түнге дейін отырдық. Енді рөлі­міз өзгерді. Бұрынғы мұға­­лім­­дер оқушы болды, ал мен, жа­­қын­да ғана курсант болған жігіт – енді олардың ұстазымын.

Содан кейін біз жауынгерлік тапсырмаларға бірге ұшып, жау позицияларын бомбаладық. Нұс­­қау­шылар өздерін жақсы жағы­­нан көрсетті және үшеуі де «Қызыл жұл­дыз» ордендерімен марапатталды.

Тәжірибеден өтушілердің май­дан­нан училищеге кететін күні де кел­ді. Біз қимай қош­тасып, бір-бірі­мізге барлық жақсылықтарды тіледік.

Бұрынғы нұсқаушылардың бірі­мен біздің әлі күнге дейін дос­ты­­ғымыз үзілген жоқ. Мен қазір Алматы аэроклубының бастығы, под­полковник Вышвырко туралы айтып отырмын. Көбіне біз май­дандағы кездесуімізді, жау ты­лын­дағы әскери ұшуларды еске ала­мыз.

Қараңызшы, неткен ерлік, қан­дай ғажап батырлық! Сынап­тай сырғыған жүйрік уақыт ара­ға қан­шама жылдар салса да, Талғат Жақыпбекұлының жар­қын бейнесі ұрпақ жадында жаңғыра бермек.

Мені көптен толғантып жүрген мәселе – Кеңес Одағының екі мәрте батыры атанған жалғыз қаһарманға Алматы қала­­сынан лайықты көше беріл­­се деген тілек. Кеңсайдағы айнал­дыр­ған 4-5 үйі бар қуықтай көше осындай батыр тұлғаға лайық па? Атқа мінген азаматтар осы мәселеге мән берсе. Себебі бұл – менің ғана емес, көп­тің тілегі.

Дайындаған  –

Орындыбике
БЕГЕЛДИНОВА