«Жауларым
Айтқанына жүргізіп,
Айдауына көндірмек болды.
Мені өлтірмек болды.
Ернеуі таудай биік,
Даладай үлкен,
Табыт жасады.
Басымды жерге тигізді,
Үстіме кебін кигізді.
Бірақ мен көнбедім.
Өлтірем десе де,
Өлмедім» (Темірхан Медетбек).
Иә, қасиетті домбыра батырдың қайтпаған шерін өзіне қайтарыпты, ақынның айтпаған сөзін айтыпты.
Әлқисса, домбыра туралы тоқсан тараулы аңыз көп. Бірде хас дұшпанмен кескілескен ұрыстан ұзақ жол өтіп, қуаты қайтқан ер жігіт жапан түзге тоқтап, демалмақшы болады. Жар жағасындағы көлеңкеге отырған батыр ұзын ағаш бұтасын кесіп алып, оған аттың қылын тартып жасаған аспабынан дыбыс шығармақ болады. Алайда аспап үн шығармайды. Аспапты қасына қояды да, қалың ұйқы құшағына енеді. Әлдене уақыттан соң оянса, аспаптан күмбірлеп қоңыр салқын дыбыс шығып жатыр екен дейді. Жұмбақ затты қолына алып қараса, домбыраның басына, сиқырдай сұлу құбылысты көреді. Міне, сол уақыттан бері домбыра халық дертіне дәру болып, қоңыр үні жүрек еміне шипа болған деседі.
Келесі бір аңыз сарыны Шығыстық «Мұңлық-Зарлық» дастанымен үндес келеді. Есте жоқ ескі заманда қылышынан қан, көңілінен зәр тамған айбынды ханның жар дегенде жалғыз қызы қу тақыр жігітке көңілі кетіп, ойнап-күліп жүреді екен. Мұны аңғарған хан жігітті тілге келтірмей дарға асуға бұйырады. Жігіт өлім құшқан соң қыз мезгіліне жетпей, бір ұл, бір қыз табады. Жұрт өсегінен, ел назасынан шошыған хан қос сәбиді аластатуды астыртын мыстан кемпірге жүктейді. Мыстан бесікте бұлқынған сәбилерді айдаладағы аралға апарып, биік өскен ағаштың басына қызды – шығысқа, ұлды – батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасынан ағаш бұтақтары суалып, қуара қалады. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсіп-жайқалуын сап тыяды. Жұрт арасындағы өсек сөз, жалған өкпеге төзбеген патша қызы егізін іздеп еңірей жолға аттанады. Адыр кезіп аңқасы кепкен әйел әбден қуарған биік ағаштың түбіне келіп ұйқыға кетеді. Кенет те кенет әлдебір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп тыңдаса, ән салып тұрған қасындағы биік ағаш екен. Алып ағашқа үңіліп қараса, басының екі жағында бұтақтан бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Бұл – қапыда қаза тапқан екі баласынан қалған жұрнақ еді. Егізінің өлімінен хабары жоқ әйел ағаш зарынан ұлы мен қызының ажалын естіп, өзі де қуыс ағаш жасап, бөбектерінен қалған қос ішекті соған тағады. Қайғыдан қан жұтқан байғұс ана бостау тартылған ішекке үні мұңды шығатындықтан, «ұлым – Мұңлық» деп, ал ащы, тым зарлы шығатындықтан, қатты тартылған ішекке «қызым –
Зарлық» деп ат қойып, киелі домбыраны қолынан тастамай, ел кезіп кеткен екен...
«Домбыра ғана біліпті,
Қазақтың барлық қайғысын.
Кімің бар одан сүйікті,
Шаппай бер оның бәйгісін!
Атадан қалған сол мұра,
Ұрпаққа бізді жалғай ма?
Әркімнің жаны домбыра,
Тек тарта білер қол қайда?»
Тұманбай ақынның тосын жырында «кімің бар одан сүйікті?» дейтін сұрау бар. Расында, қазаққа домбырадан жақын мұңдас, домбырдан жақын дос жоқ. «Майысып қос шегіңнен күй өткенде, ой туар жүрек түгіл, сүйектен де» дейтін текті домбыра жырға айналғалы, жал-жал сырға ұласқалы қашан. Көкірегіне сүйеп қайғысын тарқатқан, жанының жазығына күй ектірген қазақ баласы жүрегін тиек етіп, көңіл құлпын қадірлі аспабына ашыпты. Құрманғазының «Сарыарқасымен», Тәттімбеттің «Саржайлауымен» тербелген текті халықтың домбыра көргенде өре түрегеліп тыңдайтыны бар. Әрі күйшісін сыйлап тұғырға қондырып, қоң етін кесіп беруге даяр тұратыны тағы жоқ емес. Тәттімбет хақында қалам тербеген қазақтың Тәкені күйшінің ханға сәлем бермес паң болмысын тарқата жазады. «Тәттімбет томағасы сыпырылған қырандай, қиянды шола бастады. Қиялдың көзі алуан атырапты аралап, ес білгелі етене болған сонау Жосалы тауын, тау етегіндегі сазы мол, шалқыған Сарыжайлауға аялдай берді. Сарыжайлау еске түскенде, Тәттімбет «уһ!» «Па, шіркін-ай!» деп сүйсіне күрсінді. Оның тіршілік қызығын армансыз кешкен жері – Сарыжайлау. Өмір-бақи арылмас қайғы-қасіретке, ішқұсталыққа душар еткен де сол Сарыжайлау». Иә, күйшінің салқар даланың жазылмаған әнұраны іспетті «Сарыжайлау» күйін тыңдап, делебең қозбау мүмкін емес. Ал «Қосбасар», «Майдақоңыр», «Салтанат», Әбікен Хасеновтің «Қоңыр» күйін тыңдап осынша бай кеуделі қазақ болып туғаныңды мақтан етесің, бабалар аруағына тәу етесің.
«Домбыра, сен туралы
талай жаздым мен мына –
күйді ұқпаған кісілер
сөзді ұға ма, өзің айтшы, домбыра?» депті Жұмекен. Рас-ау.
Шын домбыраның құны бұрнағыда қос үйір жылқыға теңелген дейді ескі көздер. Ондай домбыраның шешендігі кісіден асқан, қауыс жауынындай күмбір күйі құйылып тұратын деседі. Нағыз қазақ, шынында, ер домбыраның өзі.
