Теңізге суды қайдан әкеледі?
Осы ретте бір қызық құбылыс пайда болды. Қолдан жаңбыр жауғызып, Аралды суға толтырамын деген Алтай Айнабектің ақиқатын тану оңайға соқпай тұр. Аралға келмес бұрын дәл осы жобасын Маңғыстау (2022 жылы сәуір-мамырда) мен Түркістан облысында да (2023 жылы тамызда) сынақтан өткізген көрінеді. Биыл 18 маусымнан бастап Арал теңізіне жаңбыр жаудыру (атмосфераның төменгі қабатын иондау) әдісін қолға алған.
«Мен қолданатын технологияның тарихы тым әріде 80-ге жуық мемлекетте пайдаланылған, атмосферада бар ылғалды конденсациялау арқылы жауын деңгейін көтеретін – бұлт егу әдісі, ескі технология, координалдық түрде аридтық (ылғалдылығы аз) аймақтарда жұмыс істей алмайды. Оны Аралда кеңес ғылым академиясының мамандары және отандық мамандар жасап та көрген, бірақ оң нәтиже бермеген. Біздің технология атмосфераға әсер етудің жаңа ұстанымдарына негізделген. Технология циклондық үдерістерді «қосады», мұхит акваториясынан ылғал тартады. Бастысы, атмосфераның төменгі қабатында жұмыс істейді, яғни бұл – азаматтық технология», дейді «International Center of Climate Change Technologies» («Халықаралық климаттың өзгеруі технологиялары орталығы») ЖШС басшысы Алтай Айнабек.
Кейіпкеріміздің халықаралық климаттық технологиялар саласында 8 жылдық тәжірибесі бар. Ол басқаратын мекеме әлем бойынша климаттық қауіпсіздікті қамтамасыз етумен айналысады. Бұл – селге қарсы әрекет ету, жаһандық жылыну және құрғақшылықта ауа сапасын жақсарту. Ал «Clear Sky Manager New Generation» технологиясы климатты басқаруда 4 негізгі үдерісті (конвекция механизмінің гидродинамикалық үдерістері, заттың сұйық фазалық күйі, литосфералық үдеріс және супер сұйық электрондар) пайдаланады.
«Біздің технология құрғақ аймақтардағы климатты өзгерте алады. Халықаралық жасыл технологиялар орталығының реестріне кіргізілген. Жүйенің бір бөлігі ғана жұмыс істеп жатыр. Енді басты кезеңге өтіп, керекті техникалық жабдықтарды ала отырып, қазір өзге елдерге жауып жатқан жауынның біршама бөлігін Арал теңізінің орнына құю керекпіз. Жалпы, климат басқару жүйеміз толыққанды жұмыс істесе, нәтиже бұдан әлдеқайда жақсырақ болады», дейді.
Кейіпкеріміз бірлесе жұмыс істеу үшін «Қазгидрометке» бірнеше рет өтініш жолдадым, әзірге келісім бермей отыр дейді. Аралдағы жобаға жергілікті әкімдік құрылғыларды орнату бойынша (жер беру мәселесі) көмек беріпті. «ҚазАвтоЖол» мекемесі де қолдау көрсетіпті. Анығын білгіміз келіп, сұрау салғанымызда жергілікті билік пікір білдіруден бас тартты. Мұнысы қандай да бір шикіліктің бар екенін аңғарта ма деген алаң қалдырды.
Бұл табиғи құбылыс па?
Ауа райын бақылайтын мамандар Сыр өңірі мен Аралдағы жауын-шашынға Алтайдың түк қатысы жоқ деп есептейді. Олардың сөзінше, бұл – кәдімгі табиғи құбылыс. Республикалық «Қазгидромет» мемлекеттік кәсіпорнының жергілікті филиалындағы маман пікіріне жүгінген едік.
«Астанадағы бас орталық бүкіләлемдік метеорология орталығына хат жолдады. Соның жауабында айтылғандай, бұлттардағы жауын-шашын мөлшерін көбейтудің дәстүрлі және альтернативті технологиясы бар. Дәстүрлі технологиясына бұлттарға аэрозольдік бөлшектерді себу жатса, альтернативтік технологияға иондау, электрлік алқап, лазерлік технология және акустикалық толқындар әдісі кіреді. Осы кезге дейінгі тәжірибе сынақтары бойынша тек аэрозольдік бөлшектерді себу технологиясы арқылы жауын-шашынды көбейту әдісі оң нәтиже берген. Қалған әдістердің ешқайсысы дәлелденбеген, яғни ешқандай ғылыми негіз жоқ», дейді «Қазгидромет» РМК Қызылорда облысы филиалының І санатты инженер-синоптигі Мағжан Сәдуақасов.
Оның пікірінше, тек еліміздің солтүстік өңірлерінде ғана болатын бұлттар арқылы жауын-шашынды осы әдіспен көбейтуге мүмкіндік бар. Басқа өңірлерге бұл тиімсіз, өйткені жауынға қажетті бұлттың су қоры жеткіліксіз.
«Меніңше, Алтай Айнабектің қолданып жүрген технологиясы да иондау әдісіне жатады. Дәл осыны 2001, 2006, 2007 жылдары БАӘ мен Иордания мемлекеті қолданып көрген. Бірақ тәжірибенің ешқайсысы нәтиже бермеген. Әдіс туралы бүкіләлемдік метеорология орталығы біздің хатымызға жауап ретінде «ешқандай кеңес бермейтінін» айтты. Демек ғылыми негіз жоқ. Ал Қызылорда немесе басқа өңірлерде болып жатқан биылғы жауын мөлшері табиғи құбылысқа жатады. Біз мұндай ауа райы құбылысын алдын ала біліп, 10 күндік, апталық болжам жасап, облыс тұрғындарына хабарлап отырдық», дейді Мағжан Сәдуақасов.
Ғылым не дейді?
Жоғарыдағы пікірді Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ География және табиғатты пайдалану факультеті, метеорология және гидрология кафедрасының аға оқытушысы Аида Мұңайтпасова да қуаттайды. Оның сөзінше, жасанды жауынға қатысты әдістерден бөлек, дрон арқылы да бұлттарға сәулелендіру құралдарымен заряд беріп, майда бұлт тамшыларын жаңбырға дейін ірілетіп, жерге түсуіне жағдай туғызу да бар.
«Қолдан жаңбыр жаудыруға тырысқан жерлесіміздің әрекетімен әлеуметтік желі арқылы танысқаным болмаса, жоба немесе авторы туралы ақпараттарды білмеймін. Сондықтан ғылыми этика нормаларын сақтай отырып, пікір білдіре алмаймын. Дегенмен метеоролог маман ретінде кей деректерді айта кетейін. Кейінгі кездері климат мәселелесі көпшілікті қызықтырып, халық назарын аудартқан тақырыпқа айналды. Оның басты себептерінің бірі – биыл еліміздің батыс өңірлеріндегі су тасқыны. Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымның хабарламасында 2023 жыл аспапты бақылаулар жүргізілген кезеңнен бастапқы ең жылы жыл болып саналды. Соның салдары ретінде тек бізде ғана емес, бірқатар шет мемлекетте де орын алған су тасқынының куәсі болдық. Климат тақырыбына келетін болсақ, бұл салада климаттық жүйе ұғымы қолданылады, яғни климат тек атмосферадан ғана емес, гидросфера, литосфера, биосфера сияқты бірнеше сфералар жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар климаттық жүйеде атмосфера айналымы деген түсінік бар. Атмосферада барлық үдеріс белгілі циркуляцияға сәйкес үнемі айналымда жүреді. Осы табиғи су айналымы барысында конденсация, коагуляция үдерістері нәтижесінде атмосферада бұлт түзіліп, жаңбыр жауады», дейді география ғылымдарының кандидаты.
Ғалымның айтуынша, ғылым мен технологияның өркендеуі нәтижесінде климаттық инновациялар жаңа деңгейге жетіп, климаттың жаһандық өзгеруін бақылау, зерттеу, сараптау үшін үлкен мүмкіндіктер тудырып келеді. Алайда мұндай даму өнімдерін саналы түрде қолданып, климаттық жүйедегі тепе-теңдікті сақтауға, флора мен фауна, экожүйе, адам өмірі мен денсаулығына үлкен жауапкершілікпен қараған дұрыс.
