Артына өшпес із қалдырған

Шындығында, ұлттың тарихи құндылығы зор әр дәуірдегі сөздіктері тілді ғылыми зерттеуде айрықша орын алады. Бұған Махмұд Қашқаридың «Түрік сөз­дігі жинағы» атты еңбегі айғақ дер едім. Әсіресе халқымыз үшін қазақ тілінің күрделі даму үдерісінің зерттелуі өте маңызды. Өйткені қазақ тілінің тарихы түркілік тегінен бастау алғанымен, VIII, IX, X ғасырларда тікелей араб-парсы тілдерінің мәдени шабуылына ұшыраса да, негізінен барша түркі тілінің мұрагері саналады. Қазақ тілі түркі тілдері арасында тазалығымен өзгеше. Сондықтан қазақ тілінің бірнеше ерекшелігі бар. Бірінші – түркінің көне сөздерін іс жүзінде қолданып келеді. Мәселен, олжа, сауын сияқты сөздер өзге түркі тілінің сөздік қорында бар болғанымен, қолданыста емес. Екінші – қазақ тілі өзге тілдерден қабылдаған сөздерді қазақы береді. Мысалы, меруерт, жетімхана, сейсенбі, сәрсенбі, тағы басқа сөздер. Үшінші – қазақ тілінде диалект деген ұғым жоқтың қасы. Себебі оған кең-байтақ қазақ жеріндегі және Моңғолия, Қытай, Ресей, тағы басқа елдердегі қазақтардың бір-бірін еркін түсіне алуы дәлел. Мәселен, Иранның солтүстігінде қо­ныстанған парсы тілдес гиләки, мазани, хорасани сынды үш диалек­тіде сөйлейтін парсылар бірін-бірі түсінбейді. Неге? Бұл сұ­рақ­қа жауап беру – ұзақ әңгіме. Ал қазақ тілінің диалектісіз дамуына хал­қымыздың жыраулық дәс­түрі мен ауыз әдебиеті негізгі фактор болды.

Ұлт қайраткері Нұртас Оң­да­сы­нов қазақ тілінің осындай ерек­­шелігін түсіне оты­рып, «Пар­сыша-қазақша», «Арабша-қа­зақ­ша» түсін­дірме сөзді­гін құ­растырғаны айғақ көрініп тұр. Оның «Адамға ауа қандай керек болса, қоғам өмірінде тіл де сондай екені баршаға мәлім...» деген пікірі оның тіл туралы терең парасатын көрсетеді.

Тілдің тарихи даму, өшу не өзгеру үдерісін зерттеуде түсін­дірме сөздіктер аса маңызды. Сол себепті кейінгі жылдары Иранның әдебиетші және тіл мамандары гиләки, мазани, хорасани сияқты диалектілердің сөздігін жасай бастады. Себебі сөздіктер – тілді зерттеудің басты құралы. Тілдің зерттеуі мен дамуына осындай сөздіктердің мәні бар құрал екенін сезінген Нұртас Дәндібайұлы қазақ тілінің тарихи үдерісін зерттеуге қажет түсіндірме сөздікті дайындауды қолға алғаны бекер емес.

* * *

Нұртас Оңдасынов секілді за­мананың дана перзенттері адам­заттың қоғамдық өмірде бә­секелестік заңынан хабардар болуы керек екенін білді. Сондай-ақ өркендеудің негізі ғылым мен адалдықтың сара жолы екенін терең түсінді. Нұртас Дәндібайұлы қарапайым қазақ отбасында туып, үш-төрт жасында анасынан айы­рылып жетім қалса да, екінші анасының мейіріміне шомылып өсті. Ол өз өмірбаянында: «Мен 1904 жылдың 26 қазанында Түркістан ауданындағы Үшқайық ауылында дүниеге келдім. Анам Жұмагүл 3-4 жасымда дүние сал­ды, екінші анам Дәрігүлдің қолын­да тәрбилендім. Ол топырағы тор­қа болғыр өте жақсы кісі еді, сон­дықтан туған ана мен өгей ананың айырмашылығын білмей өстім», деп жазған екен. Бұл сол замандағы әйел психологиясындағы аналық қасиеттің биік өресін көрсетеді.

Анасы бір күні оны жетектеп ауыл молдасына алып барып: «Баланың сүйегі менікі, еті сені­кі, оған Құран оқуды үйретіңіз», деп тапсырады. Осы жайында Нұртас ағамыздың өзі: «Бұл жағдай осы уақытқа дейін менің өмірімдегі ерекше оқиға ретінде жадымда сақталып қалды. Екі жылда хат танып, қиссаларды, кітаптарды оқуды үйрендім. Сол кезде алған білімім зейнеткерлікке шыққаннан кейін қазақ тіліне енген араб-парсы сөздерінің түсіндірме сөздіктерін жазуға нақты көмегін тигізді», деп еске алады. Әрине, сол замандағы балалар араб әліпбиінде сауатын ашып, қасиетті Құранды үйренді.

Нұртас Дәндібайұлының өмір жолына үңілгенде, оның та­рихымыздың талай қасірет шеккен жылдарына куәгер болғанын көреміз. 1914 жылы Бірінші дү­ние­жүзілік соғыс басталып, ол 1918 жыл­дың 11 қарашасына дейін созылды. Осы қанды қырғында 10 миллионнан аса адам ажал құш­ты. Бұл соғыстың халқымызға да за­лалы көп тиді. Өйткені 1916 жыл­дың 25 маусымындағы Ресей пат­шасының бұратана халық­тар қатарында қазақтың өрім­дей жастарын қара жұмысқа алу ту­ралы жарлығы шығып, соқ­тал­дай жігіттерді әскердің қара жұ­мысына жекті. Солардың қата­рында Нұртастың ағасы Көбе­лек те болды. 1917 жылы Сыр­дарияның суы сағасынан аспай, ел­дің ішін жұт жайлады. Осы Жылан жылы жұтында Нұртас­тың әкесі мен бауырлары қайтыс болды. Аштықтан тірі қалған жеткіншек Нұртас Ташкентке бара жатқан жолдағы Келес деген жер­де аштықтан босып келе жат­қан адамдарға арналған жәр­дем пунктінде тамақ ішіп, аман қалған. Айтулы тұлғаның ба­лалық шағы қиындыққа толы болса да, ол ешқашан мойыған емес. 1920 жылы жасынан қайсар болып өскен өрен Ташкенттегі №14 мектеп-интернатына қабылданды. Осы жылдан бастап Нұртастың өміріндегі жаңа белес басталады. Оған негіз болған Ғани Мұратбаев еді. 1921 жылы Ғани құрған комсомолға мүше болып, 1926 жылы коммунистік партия қа­тарына қосылды. Алайда Нұртас Оңдасынов партия мүшесі болса да, Алаш ардақтыларының тұяғы секілді елге жан-тәнімен қызмет етті.

Жазушы Әбіш Кекілбайұлы өзінің Нұртас Оңдасыновқа арна­ған «Басшы» мақаласында: «Осы бір есімді естігенде мен ылғи елең ете түсемін. Оның се­бе­бі бар. Елуінші жылдар еді. Бір күні Маңғыстау түбегінің қақ ор­тасына сұлай көлбеген Қара­таудың күнгей бауырындағы ша­ғын бұлақтың қасында отырған біздің ауылға үсті-бастары шаң-шаң бір топ жолаушы тоқтады. Қатты ыстықтап қалыпты. Әуелі шайға бас қойысты. Біраз шөл басқасын барып, қауқылдасып жөндерін айтты. Үстірт үстінен келеді екен... Ол кезде көптен ел жайламай, тусырап бос жатқан ұлан-ғайыр Үстіртті аралап көруге Министрлер кеңесінің басшысы Нұртас Дәндібайұлының өзі келіпті. Нұртас Оңдасыновтың өзі айтқаннан кейін Атырау мен Маңғыстау енді әбден гүлдейді. Келесі жаздан бастап Маңғыстауға жан-жақтан экспедиция шұбыра бастады. Маңғыстаудан көптеген жас­ оқуға Алматыға жіберіле бас­тады. Кейін Оңдасынов облыс­қа бірінші басшы болды. Ол кі­сінің тұсында Атырау, Үстірт, Маң­ғыстауға көптен жоламай кеткен Қызыр Ілияс қайтып орал­ғандай еді. Мал көбейіп, жайылыс, жетпей, көрші Ақтөбе мен Түрікменстандағы мемлекеттік жерлерден өріс сұрады. Өндірістің де өркені өсейін деді. Шалшыққа шашып тастаған сүйек-саяқтай қиқы-жиқы сиықсыз қалаға кел­бет кірейін деді. Құлазып жат­қан Маңғыстау даласына Алма­тының экспедицияларын тобық­тан қағып аттатпай қойған орта­лық Мәскеу, Ленинград, Киев, Уфа экспедицияларын үсті-үстіне шұбыртып, толтырды да жіберді. Олардың ашқан кен орындары жайлы мәлімет қырық құ­лып­тың ар жағында сақталды. Олар салдырған қалашықтарға жер­гілікті жерден адам түгілі, ұшқан қаңбақты жолатпады. Маңайдағы елді мекендерден сынық шеге алғызбай, бәрі «үлкен жерден» ұшақпен тасылды. Жергілікті жерлердің табиғи байлықтарына ыссылай сұғынғанымен, адамдарына мұрын шүйіре қарайтын менсінбеушілікпен алғаш рет ай­қасқа шыққан да Нұртас Дән­дібайұлы Оңдасынов еді», деп оның қайраткерлік қасиетін жо­ғары бағалайды.

* * *

Нұртас Оңдасынов мемлекет­ және қоғам қайраткері ретінде еліміздің өркендеп дамуына кең жол ашқан іргелі істерге бас­тамашы болғанымен, ол зейнет­керлікке шыққаннан кейін өмі­рін қазақ тілі саласына арнап, артына өшпес із қалдырды. Ардақ­ты азаматтың бір том «Пар­сыша-қазақша түсіндірме сөз­дігі» мен екі том «Арабша-қа­зақ­ша түсіндірме сөздігі» – тіл сала­сындағы өте құнды ғылыми еңбек. Бұл түсіндірме сөздіктер – ана тіліміздің даму, жетілу, өзгеру барысын зерттеп, зерделеуде аса маңызды рөл атқарады. Біріншіден, аталған сөздіктер ар­қылы парсы, араб тілінен жалпы түркі тілдеріне енген сөздер­дің саны мен қалай айтылуын қа­растырудағы өзгешелігін салыстыра аламыз. Мәселен, қарапайым екі сөз парсы тілінен өзбек пен қазақ тіліне енгенде қалай айтылуына назар салайық. Парсыдан енген Чай (چای) сөзін өзбекшеде сол күйінде қолданады. Ал қа­зақ­ша «шай» күйінде айтылады. Парсының Мирза (میرزا) атауы өзбекшеде сол күйінде қолданылады. Қазақша айты­луында өзгешерек, «Мырза» деп «и» әрпі «ы» әрпімен дыбыстанады. Немесе парсының Чупан (چوپان) сөзі қазақшада «Шопан» болып қазақ тілінің дыбыстандыру заңына бағынады. Осылай Нұртас ағамыз қазақ тілінде өзге тілдерден енген сөздерді қазақы жазады. Оны Шығыс тілінің маманы болмаса, өзге халықтың сөзі екенін ешкім байқамайды. Соның арқасында қазақ тіліндегі өлеңдер мен жырлар өзіне тән буын-бунақ өлшеммен жырланады. Ал өзбек, әзербайжан, анадолы түріктерінде өлеңдер арудтық өлшеммен жырланады. Өйткені олар парсы-араб сөздерін сол күйінде қабылдаған. Себебі отырықшы ел болғандықтан, пар­сы-арабтың жазба әдебиетімен танысып, олардың қолданыстағы сөздерін қаз-қалпында өзгеріссіз қабылдаған.

Ал қазақ түркі жұртының соңғы көшпелі қауымы болған­дық­тан, парсы-араб сөздерін өзі­нің дыбыстандыру заңына сай қолданады. Сөздердің осындай өзгеру құбылысын зерттегенде Н.Оңдасыновтың сөздіктері зерттеушіге ауадай қажет. Екін­ші­ден, қазақ тіліне парсы-араб тіл­дерінен енген сөздерін қан­шалықты өзгергенін және бүгін­де оны қалай қолданып келе жатқанын зерттеуге Нұртас аға­ның түсіндірме сөздіктерінің орны айрықша. Мәселен, шам-шырақ, шамдан, сор, сор-азап, сауық-сайран, сыршай, шіршай, шіркүріш, шырын сынды парсы тілінен енген сөздерді бір саралап шығып, олардың қандай күйде еніп, бірте-бірте қалай өзгеріске түскенін зерделеп көрсек дейміз.

Араб тіліндегі (الشّمع) ashshama «әшшәмә» сөзінен бастау алған. Парсылар кезінде араб тілінен сөз­дерді молынан қабылдап алса да, оны тілдің айтылу заңы­на бағындырып қолданған. Сондық­тан арабтың «әшшәмә» сөзінің парсы тіліне жай «шәм» күйінде қолданысқа енеді. Қазақ өз тіліне «шам» етіп алады. Яғни әр ұлт-ұлыстың тілі табиғи түрде өзінің тектілігін сақтауға тырысады. Өйткені әр ұлттың тіл тазалығы, әуезділігі өз тілінің дыбыстандыру заңдылығымен өзге тілдердің сөзін қабылдауымен сақталады. Бір түбірден шыққан «шәм» сөзі – парсы тілінде «нұр беретін піл­телі мумие немесе парафин­ шырағы». Қазақ тілінде шам атауы шырақ, шырағдан, жарық қылатын құрал мағынада қолданылады. Соған қараған парсы мен қазақ «шәм» сөзінің негізгі мағынасын алып, тек қана айтылуында біршама өзгеріс енгізген. Ал «шам шырақ» қос сөзінің «шырақ» сөзі парсының (چراغ) сөзінен алынған. Ол пар­сының ежелгі дәуір тілінен бас­тау алған. Ондағы (چر) «чер» май деген мағынада, оның жұрнағы (اغ) «ағ» май құйылатын орны, мекен. Майды сонда құйып сәулелендіру үшін жағады. Содан оның мағына­сы (اغدان چر) «черағдан» болып шығады. Қазақшада «шамдал» түрінде мағыналас балама сөзге айналған. Содан-ақ (چراغ) сөзі ежел­гі дәуірде қай елдің сөзі бол­ғанын да зерттеуге болады. Аны­ғы көптеген сөз бір халықтан өзге бір халықтың тіліне ауысып отыр­ғанда көбінесе тікелей немесе жанама төл мағынасын сақтап отыр­са да, айтылуы өзгеріске ұшы­рап отырады. Осы тұс­та бір нәр­се айқын байқалатыны, қа­зақ тіліне араб сөздері жалпы алған­да парсылар арқылы еніп отыр­ған. Себебі түркі жұрты араб­­тармен тікелей мәдени-эко­но­­ми­калық қарым-қатынаста бол­маған. Сол үшін қазақ тілі араб сөзінің парсыланған сөздерінің ықпалында өз тіліне бейімдеп оны қа­зақыландырған. Нұртас Оң­дасыновтың «Қазіргі шет мемлекеттермен қарым-қатынас барынша дамып, ғылым мен техника қа­рыш­тап өскен дәуірде тілімізге сырт­тан сөз енбей тұрмайды. Тек осы сөздерді талғап, таңдап ала білуі­міз керек», дегені оның ана тіліне махаббаты ғана емес, бү­гінде өзектілігін жоймаған құнды пікір екенін ескерген жөн.

Н.Оңдасынов «жан» сөзін парсы тілінен қазақ тіліне енгенін және «Жангелді, Бақытжан, Жанжігіт» сынды үш мысал келтіріп, түрлі мағынада қолданыс тапқанын жаз­ған. Бұған қоса «тән» сөзі де пар­сы тілінен алынғанын ескер­сек, «тән мен жан» діни философия­лық термин ретінде қазақ тілінде қол­данылады. Оған Абайдың мына­ өлең жолдары куә:

«Ақыл мен жан – мен өзім,  тән менікі,

«Мені» мен «менікінің» мағынасы екі».

Әрине, бұл жердегі тән, жан, ақыл сөздері Ислам дінімен бірге Ислам әдебиетіне жаңаша таныммен енді. Парсы әдебиеті Алла адамның тәні топырақтан жарал­ған соң Жаратушы «Кемел рух» өзі­нің рухының бір ұшқынын жа­ратқан тәнге үрледі. Содан адам «тән мен рух» иесі болды. Тән қа­шанда өзінің тегі – топырақты аң­сайды, рух болса өзінің жаратылысында «Кемел рухын» аңсайды. Сондықтан адам бойындағы екі аңсаудан екі түрлі сұраныс пайда болды. Ол – дүнияуи және илаһи сұраныс. Адам өмірінің мағынасы осы екі сұраныстың арасында тартыспен өтеді. Тән сұранысына бағынған адам табиғаттың ең лас бат­пағының деңгейіне дейін тө­мен­дей алады. Рухани сұраныс­тағы адам Илаһтың ең биік мәр­тебесі әулиелік мәртебеге дейін биік­тей алады. Тән мен жан жайын­­­дағы әңгіме – адамзат өмі­рі­­нің негізгі мақсатының анық ме­жесі болғандықтан, мәңгі жасампаз тақырып.

Иран әдебиетінде «рух» сөзінің баламасы ретінде «Жан» сөзі тұңғыш рет Әбілқасым Фирдауси (940-1020) тарапынан «Шаһнама» атты жыр дастанында қолданысқа енді. Онда ақын дастанын «жан мен сананың Құдайының атымен» не­месе «жан мен сана берген Құдай­дың атымен», деп бастайды. (خدا) «құда» сөзін арабтың «Алла» сөзінің синонимі етіп қолданады.

Парсының «құда» сөзін қазақ «Құдай» деп алған. «Жан» сөзінің қазақ тілінде өзгеше мағыналары да келеді. Мәселен, «Жангелді» дегенде адам қиналған кезде жаңа үміт, жаңа леп пайда болғанда ай­тылады. Ал «Бақытжан» деген адамның өмірі берекелі, құт-бере­ке­ге толы болғанда «Бақытты адам сипатына» айтылады. Жанжігіт дегенде жігіттің төресі болып, кез келген адамға рух пен үміт сый­лаушы болғанда нағыз ерге айтылады. Яғни адам тіршілігіне жаңа серпін берген жігітке өзінің өмір серігі іспеттес санағанын меңзетеді.

Сондай-ақ қазақ арасындағы «Сәрсен» есімі – «сәрсенбі» ту­ған сәбиге қойылған есім. Ал «Сәрсенәлі» сәрсенбі күні туған «ұлық» жан болсын деген ниетпен жалғанған делінген. Өйткені Әлі атауы – арабтың (اعلی) «Әла» ұлық, ұлы мағынасындағы сөз. Сонымен аптаның жеті күні парсының жеті күн атауымен айтылады. Тек оның айтылуында айырмашылық бар.

Оңдасыновтың «Парсыша-қазақша түсіндірме сөздігі» атты еңбегі – қазақ тілінің даму және жетілу, жаңа сатыларға өрістеуі жайында өте маңызды құрал. Әсіресе қазақ тіліне кірме сөздер жайындағы зерттеулерге ауадай қажет. Шындығында, қазақ тілі – түркі тілдер арасында парсы және араб тілдерінен ең аз әсерленген тіл. Және қабылдаған сөздерін өз тіліне бейімдеп айтып қазақыландырып жіберген.

Ұлт қайраткерінің «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік», «Пар­сыша-қазақша түсіндірме сөздік» еңбектері негізінде қазақ тілін зерделеуде тағы бір анықтамалық түсіндірме сөздік жазылса, нұр үстіне нұр болар еді. Себебі сол арқылы қазақ тілінің тарихи даму үдерісі жаңа бір белеске ие болмақ. Мысалы, дінге қатысты: намаз, ораза, бесін, намаздігер, намаз шам, құптан сынды атау­лар парсы тілі арқылы қазақ тілі­не енді. Нәмаз (نماز), Рузе (روزه), Пишин (پیشین), Нәмаз-е-дегәр (نمازدگر), хофтән (خفتن). Бірақ барлық атау қазақы айтылады. «Рузе» күні бойы деген мағынаны білдіреді. Діни терминде күні бойы ауызды өсек пен тағамнан бекіту деген ұғымға ие. «Пишин» алдын ала деген мағынадағы бұл сөз түнге қарай бет алған бір күн­нің орта тұсында Жаратушыға ғи­бадат қылуы арқылы дүние қы­зығына берілмеудің алғышар­тын жасауы болған. Қазақшада «бесін» деп айтылып кеткен. «Нәмаз­дигәр» бесіннен кейінгі намаз қазақшада намаздігер деп аталған. «Нәмазшам» қазақ «намазшам» немесе «ақшам намазы» дейді. Күн батып бара жатқан және ымырт түскен екі арада Жаратушыға ғибадаттың мәні қараңғылықтың жамандығы, алдауынан сақтануға жасалады. Жаратқанға ғибадат рухын дүниеқұмарлықтан арылтуға жасалады. «Хофтән» ұйқыға кету, тынығу деген мағынада айтылады. Мұны қазақша «құптан» дейміз. Бұл ғибадатта күн бойы дүнияуи істермен айналысып жүрген үшін ондай ойдан арылып, рухани әлеміне еніп, тыныш ұйқыға баруды көздейді.

Түйіндеп айтқанда, Нұртас Оңдасыновтың «Парсыша-қазақ­ша», «Арабша-қазақша» түсін­дірме сөздіктері қазақ тілінің тарихын, тілдік ерекшелігін, даму мен өзгеру үдерісін зерттеуде елеулі үлес қосты. Бұл зерттеу­лер арқылы қазақ тілінің болмысын терең танимыз. Сонымен қатар қазақ тіліне енген кірме сөздерді зерттегенде өзге түркі тілдеріне қарағанда парсы-араб сөздерін өте аз қабылдаған. Сон­дай-ақ өзге тілдерден алған сөз­дерді қолдану барысында әбден қазақыландырып алған. Мұндай сөздерді шетелдің сөзі деуге де болмайды. Түбірі жат болса да, болмысы қазақыланып кеткен сөздер. Сондықтан да барлық түрік халықтарының бір-бірімен еркін түсінуіне, біріншіден, ортақ әліппе, екіншіден, ортақ тіл керек. Ол үшін түріктің ортақ төл сөздері және кірме сөздері анықталып зерттелуге тиіс. Әрі түркі сөздерінің негізінде жаңа сөздер түзуді қолға алған тиімді болмақ.

Ислам ЖЕМЕНЕЙ,

филология ғылымдарының докторы, профессор