Көшпелілердің ой жарыс ойындары

Ұлттық құрама жасақталды

21 спорт түрінен өтетін Дүниежүзілік көшпелілер ойындарына зияткерлік сайыс­тан сынға түсетін үздіктердің әзірлігі қарқынды өтіп жатыр. Тоғызқұмалақ, түріктің ұлттық ойыны мангала, Батыс Африканың зияткерлік додасы саналатын овариден де үздіктеріміз жүлдеге таласады.

Биылғы қаңтарда Павлодар қала­сында, ақпан айында Алматыда, наурыз айында Қызылорда қаласында Ұлттық құрама қатарына іріктеу сайыстары өтті. Біріншіліктің қорытындысы бо­йынша жеңімпаздар мен жүлдегерлерден құ­рама мүшелері жасақталды. Құрама ойыншылары екі оқу-жаттығу жиынына қатысып, зияткерлік ойындары­нан (тоғызқұмалақ, мангала, овари) дү­ние­жүзілік додаға әзірлікті пысық­тап жа­тыр. Тоғызқұмалақ сайысында ха­лық­аралық дәрежедегі спорт шеберлері Бек­сұлтан Бостандықов, Мөлдір Серік­қы­зы, Аңсаған Қожанәсіп және спорт ше­бері Ерсұлтан Әуелбай сынға түседі. Зият­керлік ойыннан Қырғызстан, Моңғолия, Чехия, Колумбия елінің өкілдері өте тегеу­рінді. Ұлттық құрама мүшелері көш­пе­лілер ойындарына дайындықтың соңғы кезеңін 27 тамыз бен 8 қыркүйек аралығында Астана қаласында өткізбек. Тоғызқұмалақ, мангала, овари ойындары бойынша қарсыластардың ойнау стильдерін талдап, нақты жоспар түзілді. Дүниежүзілік көшпелілер ойындарында тоғызқұмалақ сайысынан 50 елден үздіктер қатыспақ.

Мангаладан мерейіміз үстем бола ма?

Түріктің зияткерлік ойыны мангала­дан дайындықты нығайтып, тәжірибе алмасу бағытында өзге елдердің құрама командаларымен бірлескен оқу-жатты­ғу жиынын өткізді. Биылғы 25-26 ақ­пан күндері Алматы қаласындағы Мемле­кеттік орталық мұражайда манга­ладан алғаш рет ерлер және әйел­дер арасындағы Қазақстан чемпиона­ты ұйымдастырылды. Осы біріншілік­тің нәтижесінде жеңімпаздар мен жүл­дегерлерден ұлттық құрама мүшелері жасақталды. Үздіктер сәуір айының 15-28 аралығында Түркияның Ыстанбұл қаласында осы елдің ұлттық құрама командасымен бірлескен оқу-жаттығу жиы­нын өткізіп, тоғызқұмалақ және мангаладан шеберлігін сынады. Спортшылар оқу-жаттығу жиынында Түркия құрама командасының белді спортшыларымен тәжірибе алмасып, өз мүмкіндіктерін шыңдап қайтты. Тіпті Түркияның мангала федерациясы ұйымдастырған сайысқа қатысып, ой ұшқырлығын бағамдап та көрді.

Маусымның 6-17 аралығында Бура­байда өткізген кезекті оқу-жаттығу жиы­ны аясында мангаладан іріктеу жары­сы ұйымдастырылды. Мангаладан халық­аралық жарыстардың жеңімпазы, тоғыз­құмалақтан халықаралық дәре­же­дегі спорт шебері Азамат Қай­даров (Ақтөбе облысы), мангаладан әлем чемпионы, халықаралық дәре­жедегі спорт шебері Биғали Зікі­рияев (Астана қаласы), мангаладан ха­лық­аралық турнирлердің жеңім­пазы, тоғызқұмалақтан халықаралық дәре­жедегі спорт шебері Құндыз Есір­кеп (Астана қаласы), мангаладан Қазақ­стан чемпионы, тоғызқұмалақтан спорт шебері Айкерім Қуанышбекова (Шым­кент қаласы) Дүниежүзілік көшпелілер ойындарында бағын сынайды.

Мангаладан халықаралық жарыс­тар Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Румыния, Ресей, Түркия, Чехия сынды елдерде тұрақты өткізіліп жүр. Зияткерлік ойын додасынан үздіктеріміз үнемі олжалы оралады. Чехияның Пардубице қаласында жыл сайын өтетін зияткерлік ойындар фестивалінде жеңімпаз болып жүр. Осы ой-өре аламанында әр жылдары М.Шотаев, Б.Зікірияев, Г.Базаралие­ва, А.Хайдаров сынды үздіктер жеңіске жетті. Дүниежүзілік көшпелілер ойындарынан да қоржынымыз бос қайтқан емес. 2018 жылы Қырғызстанда өткен дүбірлі додада жерлестеріміз Асылхан Кожанәсіп, Мақсат Шотаев, Аңсаған Қо­жанәсіп, Гүлнара Базаралиева бастаған саңлақтар екі күміс, екі қола медаль иеленді. 2019 жылы Түркияның Анталия қаласында өткен әлем чемпионатында Б.Зікірияев классикадан, М.Шотаев рапидтен топ жарса, Е.Әуелбай рапидтен күміс, А.Хайдаров қола жүлде еншіледі. Әйелдер арасында Г.Базаралиеваға әлемдік доданың күміс медалі бұйырса, Б.Хадылбек қола жүлдегер атанды. Ұлттық құрама бапкерлері мангала ойынынан Қырғызстан, Түркия, Чехия және Ресейден келетін ойыншылар тегеурінді екенін айтады.

Тоғызқұмалақ ұпайымызды түгендеуге тиіс

Этноспорт сайысының бағдарла­масына енген Батыс Африка елдерінің ойыны овариден жүлдеге таласа аламыз ба деген сауалды тоғызқұмалақтан ұлттық құраманың бас бапкері Айнұр Жақапбаеваға қойдық.

«Биылғы 5-6 наурыз күндері Қызыл­орда қаласында овариден тұңғыш рет ерлер және әйелдер арасында Қазақ­стан чемпионаты өтті. Ел біріншілігіне әр өңірден үздіктер қатысып, жеңіс­ке жет­кен саңлақтар Дүниежүзілік көшпелілер ойындарына жолдама алды. Тоғызқұмалақтан еңбек сіңірген спорт шебері Серік Ақтаев, халықаралық дә­режедегі спорт шебері Ернұр Мере­шев, тоғызқұмалақтан еңбек сіңірген спорт шебері Әсел Далиева, тоғызқұмалақтан халықаралық дәрежедегі спорт шебері Аңсаған Қожанәсіп овариден тартысқа түседі. Батыс Африканың овари ойы­ны бізде әлі қарқынды дами қойған жоқ. Соған қарамастан саңлақтарымыз халықаралық жарыстардан толайым табыспен оралып жүр. Алғаш 2006 жылы М.Шотаев Лондондағы зияткерлік ойын­дар олимпиадасында қола медаль алса, Канн фестивалінде А.Сейтжанов, С.Ақтаев, Пардубице мен Прагада М.Шотаев, С.Ақтаев, Е.Ме­решев, Ә.Далиева және басқа спортшылар жеңіс тұғырына көтерілді. Қазақ­стан құрама­сының мүшелері 2018 жылы 2-8 қыркүйек аралығында Қыр­ғызстанда өткен IIІ Дүниежүзілік көшпелілер ойын­дарында жарқын табысқа қол жеткізді. Овари ұлттық құрамның үздіктері Серік Ақтаев, Ернұр Мерешев, әйелдер арасында Әсел Далиева, Диана Кенина алтын медаль иеленді. Әйелдер құрамасы командалық тартыста да этноспорт аламанының чемпионы атанды. Овари ойынынан бас­ты қарсыластарымыз Африка елдері, Антигуа мен Барбуда, Қырғызстан елде­рінен келеді. Өз елімізде өтетін айтулы додада топ жаруға барымызды саламыз», деді А.Жақапбаева.

Дүниежүзілік тоғызқұмалақ феде­ра­циясының жүйелі жұмысының нәти­жесінде Туризм және спорт министрлігі, облыс әкімдіктерінің қолдауымен зият­керлік ойынмен шұғылданушылар саны 210 мың адамнан асты. Тоғызқұмалақ Лондон (2006), Пардубице (2007), Канн (2009) дүниежүзілік зияткерлік фестивальдар мен олимпиадалардың бағ­дар­ламасына енгізілді. Ұлттық ойын­нан халықаралық жарыстар Антигуа мен Барбуда, Германия, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия, Өзбекстан, Ресей, Түркия, Ұлыбритания, Чехия, Швейцария елдерінде тұрақты ұйымдас­тырылады.

2009 жылдың 15 қыркүйегінен бас­тап тоғызқұмалақ әлемдік www.iggame­center.com сайтында зияткерлік ойын ретінде тіркеліп, онлайн жүйеде ойнайтын бағдарламасы жасалынды, қазір сайттағы ойындар рейтингінде көш бас­тап тұр.

2020 жылдың 17 желтоқсанында өткен ЮНЕСКО-ның сессиясында тоғызқұмалақ ойыны адамзаттың мате­риалдық емес мәдени мұраларының Репре­зентативтік тізіміне қосылды.

Тоғызқұмалақтың дамуына Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев зор қолдау білдіріп отыр. Атырау облысындағы сапарында: «Жалпы, көп шығынды талап етпейтін спорт түрлерін дамытқан жөн. Мысалы, шахмат, үстел теннисі, тоғызқұмалақ, садақ ату, қазақ күресі. Бұл қадам, ең алдымен, балаларымызды теріс әдеттен алыстатады және спорт залдарының тапшылығын азайтуға мүмкіндік береді. Әкімдікке осы шаруаларды пысықтауды тапсырамын», деген қолдау сөзі тоғызқұмалақтың өркендеуіне серпін берді.

Федерация облыстардағы мате­риал­дық-техникалық базаның жағ­дайын жақсарту, ойын және жарыс залдарын ашу, тақта мен шахмат сағат­тарымен қамтамасыз ету, жаңа технологияларды енгізу және қолдану, әдістемелік-құралдар мен кітаптар шығаруды қолға алған. Халықаралық қатынастарды нығайту үшін Әлихан Байменов басқаратын Дүниежүзілік тоғызқұмалақ федерациясы шетелдегі тоғызқұмалақ жанашырларын құрал-жабдықпен қамтамасыз етіп отыр. Азия ойындарының бағдарламасына тоғызқұмалақты енгізу (2027 жылдан бастап төрт жылда бір мәрте өтеді), құрлықтық чемпионаттарды жүйелі өткізу, халықаралық кодексті жетілдіру, жаттықтырушылар мен төрешілерге арналған халықаралық семинарлар ұйымдастыруды қолға алмақ.

Зияткерлік сайыстың бұқаралық сипатын арттыру үшін федерация тарапынан жан-жақты ауқымды жұмыс жасалып отыр. Тоғызқұмалақты мектеп бағдарламасына енгізудің алғышарты ретінде Астана қаласында және Батыс Қазақстан облысында «Алтын ұрпақ» жобасы қолға алынып, 20 таңдаулы мектепте сабақ ретінде енгізілді. 3-4-сыныптарға арналған оқу-әдістемелік құрал жарыққа шықты. 9 қыркүйекті Тоғызқұмалақ күні деп мерекелеу мақсатында былтыр Алматыда қала әкімдігінің қолдауымен жоғары сынып оқушылары арасында зияткерлік ойын өтті. Ойынға бір мезгілде 2 028 оқушы қатысып, Гиннестің рекордтар кітабына енді. Бұл да – ұлттық ойынның танымалдылығын арттыратын іс-шара. Федерация өкілдері биыл да 9 қыр­күйекте бір мезетте 100 мың адамның тоғызқұмалақ ойнауын ұйымдастырмақ.

Облыстарда жастар мен жасөспірім­дер арасында республикалық жарыс, мектепаралық олимпиада, студенттердің универсиадасы өтіп, тоғызқұмалақтың бұқаралық сипат алуына серпін бермек. Салалық және кәсіптік мекемелердің түрлі мамандық өкілдері арасында жарыстар ұйымдастырылып, олардың да тоғызқұмалаққа қызығушылығын арттыруға күш салынып жатыр.

Егде тартқан жандардың ұлт­тық ойынмен шұғылдануы да – феде­рацияның басты назарында. Мәселен, Астана қаласында «Белсенді ұзақ өмір сүру орталығында» зейнет жасын­дағы 500-ге жуық ардагер түрлі аудан­дардағы орталық ғимараттарында тоғыз­құмалақпен тұрақты шұғылданады.

Тоғызқұмалақ жеке тұлғаның ақыл-ойын шыңдап, ми қызметін жетілдіретін, қазақ халқының зияткерлік ойыны, мақтан тұтар бренд екені Дүниежүзілік көшпелілер аламанында тағы бір паш етілмек.