От қалам

Бала күннен құйма құлақ Замаш ертегілер тыңдауға құмартып, естіген өлеңін бірден жаттап алып өсіпті. Осы күні де өзінің ғана емес, талай қазақ ақын­дарының өлеңдерін сағаттап айтуға бар.

Өткен ғасырдың елуінші жылдары ауылдың, мектептің шағын кітапханалары­нан көркем кітаптың талайын таласа оқы­ған, тамсанып өскен талпынысты баланың ұшқыр қиялы балауса жыр болып төгіліпті. Табиғат көріністерін сипаттаған шумақтарын алдымен тыңдайтындар атасы Әбдеш (шын есімі Әбдірасұл) және әжесі Мәрия. Зәкең осы атасы мен әжесі бауырына басқан тұңғыш немерелері екен.

1967 жылы Дайыр аулында орта мек­тепті бітірген соң талаптары таудай, бір мектепте оқыған қанаттас, өскелең достар Заманбек пен Ғалым өзара уәделері бо­йынша Қазақ мемлекеттік университетіне журналист оқуына түсу үшін Алматыға тартады. Ә дегеннен жолы болмай, ауылға қайтқан жастардың тауы шағылған жоқ. Ақындық қабілеті тасып, шабыты жанып жүрген шағында Заманбек әскерге алынады. Шығыс ұланы Солтүстік мұзды мұхит жағасынан бір-ақ шығады. Екі жыл Отан қорғау азаматтық борышын абыройлы атқарған жас сарбаз сол замандағы үлкен мерей – коммунистік партия қатарына қабылданады. Дәптеріне жауынгер жырлары жазылады.

«Тентек желге бір жыртыс жырт­қызалық»,

Десе керек кәрі аспан бұлтты ыза ғып.

Жас арудай өрбіскен тұңғыш рет,

Қоя берді алтын Күн күрт қызарып».

«Солтүстіктің күзгі кеші» деген өлең­­­нің бұл шумақтары Мұзды мұхит жаға­лауын­дағы табиғат пен оның өзгеше келбеті Сол­түстікте болып көрмеген адамның көз алдына елестер көркем сурет.

Заманбек 1970 жылы әскерден оралған бетте қайтадан Алматыға жол тартады. Аңса­ған оқуы Қазақ мемлекет­тік универси­тетінің журналистика факультетіне түседі. Факультет деканы талай қаламгердің қадір­менді ұстазы, ғалым Тауман Амандосов еді. Декан курс­ты 25 студенттен «А» ересектер және «Б» жастар тобына бөлген. Ересектер еңбек өтілімен түскендер де, жастар мектепті сол жылы бітіріп оқуға қабылданғандар еді. Әрісі он жылдай жас айырмамен келген де, басқа да жасы үлкен жігіттер мен қыздар аз болмай шықты. Декан «А» тобының жетекшілігіне (староста)­ әскерден абыройлы оралған азамат, кел­беті көз тартар жігіт Заманбекті таңдады. «Старостаға» тағайындалған сту­дент­тің міндеті курстың ұйытқысы бола білу. Ақын Заманбек іркілмеді, қатар­ластарын үйіріп әкетті, студент-жастар диспуттарында сөз сөйлейтін де Заманбек, ой-өрісі кең, сөзіне сенімді, өлеңдер оқитын да Заманбек – өзегінен өлең ақтарылып жатады. Осылай бедел алды.

1975 жылы университетті бітірген соң Зәкең жолдамаға сай Өскемендегі облыстық студияға редактор болып орна­ласты. Жаңа жер, орысы басым орта­ның қым-қуыт күйбең тіршілігі оның сері болмысын еліктіре қоймаған. Ал­тайдың баурайында жүрсе де қиялы қияндағы Алатау, көңілінің түкпірінде аяу­лы Алматы, бес жыл жұп жазбаған қимас достар... Мақсаты – шығармашылық үлкен жетістіктерге жету үшін астана Алматыға, үлкен ортаға қалайда жету.

Шығыс Қазақстанға партияның пәрменімен жіберілген Заманбек онда көп аялдай қоймады, көңіліндегі үлкен арман-мақсат жарты жылға жетер-жетпесте оған ат басын біржолата Алматыға бұрғызды. Алматыда жұмыс табу, орналасу, әсіресе талай қазақ баласына жасанды кедергі болған қалаға тұрақты тіркелу дейтін оңайға түскен жоқ. Әуелі біршама уақыт «Қазақстан пионері» (қазір «Ұлан») га­зетінің редакциясында істейді, содан кейін сәті түсіп, «Жазушы» баспасына аудар­ма бөліміне редактор болып ауысады.

Аударма үлкен ортаға жаңа түскен жас қаламгер үшін шығармашылық жұмыстың бұрын араласа қоймаған тың саласы еді. «Осы қызметім менің шығармашылық еңбегіме түбегейлі бетбұрыс жасады. Баспаның қым-қуыт жұмыстары және ара-арасында өзім де қолға алып, тәржіма ісіне шындап кірісуім біржолата аударма қазығына байлап тастағандай күй кештім. Шыны керек, өлеңді ара-тұра ғана жазатын болдым» деп еске алады Зәкең. Айт­қанындай, Заманбектің 2010 жылы Астанада «Фолиант» баспасынан шыққан «Жан сырым» атты жыр жинағының алғы сөзінде «Жиырма жылдай әдебиет баспасында жұмыс істеп, қазанның құлағында жүрсем де өлеңдерімді басын қосып, жеке жинақ күйінде жариялауға асыққан емеспін. Тіпті ана бір жылы, жан досым Сауытбек Абдрахманов Ақпарат министрі қызметінде жүргенде: «Кітабыңды шыға­райық, бір жинақтық жақсы өлеңің барын білемін ғой» дегенде де қозғала қой­мағанмын. Өлеңді өзім үшін, жан өртім­ді басу үшін, жақсыларға жүрегімді ашу үшін ғана жазатынмын. Алпыстың асқа­ры­на аттаған осы тұста достарым тағы қолқа­лап, әр жылдардағы жырларымды оқыр­ман на­зарына ұсынып отырмын» дегені де бар. Одан кейінгі өлең жинағы – 2019 жылы Алматыда «Тоғанай Т.» баспасынан жарық көрген «Жылдарым – гүл бағым».

«Мен қалай жыр жазудан тоқталамын,

Қолымда тұрған кезде от қаламым.

Мен үшін бықсып жану мақсат емес,

Мен жансам лап етем де жоқ боламын,

деп бір шарпыса, одан әрі:

Жаным менің жырға толы, жігіттер,

Жаным менің Байкал сынды тұнық көл.

Сол тұнықты асау толқын шайқаған,

Кездерінде мықты болсаң ұғып көр»,

деп, жанының тұнық тұңғиығына тартады.

Ақынның көңіл қылын шерткен ғашық­тық жырлары да оқырманын бейжай қалдырмай, әсерлі сезімге бөлейтіні анық.

Зәкең Жазушылар одағының ғимара­тында орналасқан белді баспада үлкен өмір мектебінен өтті. Баспаның поэзия бө­лімінде де қызмет атқарды, талай қалам­гердің кітабына редактор болып, жолын ашты. Небір жақсы мен жай­саңға жанасты, сөздерін тыңдады, кей­бір мінез-қылықтарын аңдады. Содан түйген пайымдары келе-келе мөлтек сыр, естеліктерге айналды. Заманбек өз көзімен көрген оқиғаларынан, көңіліне түйгендерінен әйгілі ақын-жазушылар Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Қасым Қайсенов, Ғали Орманов, Жұбан Мол­дағалиев, Ғафу Қайырбеков, Тоқаш Бер­дияров, Мұқағали Мақатаев, Сағи Жиен­баев, Мұхтар Шаханов, Олжас Сүлейменов, Кеңшілік Мырзабеков, Іслам Жарылғапов, Марат Барманқұлов, өнер адамдары Асқар Тоқпанов, Ыдырыс Ноғайбаев, тұлғалар Шыңғыс Айтматов, Қайсын Кулиев, Евгений Евтушенко, сондай-ақ бірқатар замандасы туралы шерткен сырлар оқуға ғана қызық емес, сол жағдайлардан түйген ойларымен де әсерлі әрі өзекті.

Заманбек әсіресе аударма сала­сында өнімді еңбек етті, бұған дейін бұ­ғып жат­қан таланты ашылды. Талапты аудармашы­дан талантты аудар­ма май­талманы­на айналды. Әйгілі орыс жазушысы Борис Васильевтің «Тамыл­жыған таң» деген по­весі мен бірқатар әңгімесін, болгар жазу­шысы Георгий Караславовтың «Ше­шуші сағат» романын, ағылшын жазушысы Чарльз Диккенстің «Оливер Твис­тің басынан кешкендері», алжир жазу­шысы Мулуд Маммеридің «Апиын мен таяқ», «Шөл даланы кесіп өту» роман­дарын, француз қаламгері Виктор Гюгоның «Аласталғандар» романының бірінші томын (екінші томын Сауытбек Абдрахманов аударған), америкалық жазушылар Стивен­ Кингтің «Сол», Фрэнсис Скотт Фицдже­раль­дтың «Ұлы Гэтсби» романдарын­ ана тілімізде тамылжыта сөйлетті. Сондай-ақ туыс­қан малқар ақыны Тәнзила Зұма­құ­лова­ның «Салтанат» өлеңдер жина­ғын, «Қыр­ғыз ертегілерін», А.Горяев пен В.Зи­мяниннің «Тамаша адамдар ғұмыр­баяны» сериясымен ұлы мемлекет және саяси қайраткер Дж.Неру туралы­ «Неру» ғылыми-көркем өмірбаян кіта­бын қазақ жұртшылығының рухани қазына­сына қосты. «Хабар» телеарнасын­да біраз жыл қызмет атқарып, мұнда да жүз­деген көркем телесериалдарды, мульт­фильмдерді, танымдық деректі фильм­дер­ді көрерменге ұсынды, қазақ тіліндегі көр­сетілімдер аясын сапалы кеңейтуге белсене зор үлес қосты.

Заманбек қазір Қазақстан Жазушы­лар одағы Аударма кеңесінің төрағасы. Әде­би жыл қорытындысын­да бүгінгі көр­кем аудар­­ма­ның жай-күйі туралы жан­ашыр­­ ой­­ларын ортаға салып, же­тістіктер мен олқы­лықтарды білікті тал­дайды. Заманбек Әб­дешев өзі үлгі тұта­тын қазақ аудар­масының алдыңғы тол­қын майтал­ман­дары Жүсіп Алтай­баев, Ахмет Ел­ш­ібеков, Ісләм Жарыл­ғапов, Әбіл­мә­­жін Жұмабаев, Ғаббас Жұмабаев, Хасен Өзденбаев, Ғайса Сармұрзин, Нияз Сыздықов, Жұмағали Ысмағұлов, жырларды өздері жазған дүниедей құлпыртып жіберетін Сағи Жиенбаев, Ізтай Мәмбе­тов, Қуандық Шаңғытбаевтың бірегей із­басары. Бүгінде 75 жылдық мерейжасқа то­лып отырған Зәкеңді осы майталмандар қа­тарына лайықты қосамыз. Аударма сала­сындағы іргелі еңбектері үшін Заманбек Әбдешевке Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы берілді, қарымды қаламгер «Парасат» орденімен марапатталды. Өзі туып-өскен Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданының құрметті азаматы.

Ақын, аудармашы Заманбек Әбдешев туралы әңгімеміз оның отбасылық ортасы туралы айтпай кетсек толық болмас еді. Атасы мен әжесінің баласы болып өскен Зәкеңнің жандары жәннатта болғыр ата-аналары Зиадабек аға мен Гүлжамал апа, аяулы жан жары Кәбира Баймұқанбетова өте жайсаң, ізетшіл де ізгі жандар еді. Тұңғыш немерелері дүниеге келгенде аға мен апа оның есімін өздері қоюдың орнына достары бізге таңдатып еді-ау! Қазақ опера және балет театрының опера студиясында әйгілі Бибігүл Төлегеноваға шәкірт болған Кәбира ұстазының мәнерінен аумай тамылжыта ән салып, ортамыздың гүлі болып жүруші еді. Отағасының, отбасының жайын жасаған Кәбира өмірде өнер жолын қуған жоқ. Досымыз Сауытбектің зайыбы журналист Мәрия «Кәбираның әні» деген мөлдір естелік жазды. Кәбираның да дүниеден өткеніне он жыл толып қалды, жақында осыған орай аруақтар рухына арнап ас берілді. Кәбира және оның ата-енелері Зиадабек аға мен Гүлжамал апа туралы қаншама тебіреністі естеліктер айтылды. Қызың ізің, ұлың өзің деген. Кәбира мен Заманбектің атын өзіміз қойған үлкен ұлы Айдар, одан кейін Ризагүл, Алмас, Индира есімді ұл-қыздары бүгінде үйлі-жайлы, ұрпақ өсіріп, өркен жайған.

Мақаламыздың басында 1975 жылы уни­верситет бітіріп, енді студенттік бей­жай­лау шақтан үлкен еңбек, шығарма­шы­лық өмір жолына аттанып кете барып едік деп жазғанмын. Содан бері елу жылдай уақыт өтіпті, осы жартығасыр­лық шығармашылық белестерге қоры­тынды жасасақ, курс түлектері жеткен, ауыз толтырып айтарлықтай, олардың қазақ ру­ханиятын молықтыруға қосқан үлес­тері аз емес. Қазақ сөзінің бүгінгі өрен жүйріктерінің бел ортасында от қалам ақын, айшықты аудармашы Заманбек Әбдешев те лайықты тұр.

Ақайдар ЫСЫМҰЛЫ,

Қазақстанның мәдениет қайраткері