Руханият Розасы

Аңдату

Ол бүгінде алты Алаш түгілі алты айшылық жолдағы Еуропа мен Азия елдеріне, орыс пен қытай, басқа да жалпақ жұртқа кеңінен танымал жазушы, драматург, аудармашы; Халықаралық марапаттар мен Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Осы бір қоңыр күзде жаны да сұлу, өнері де сұлу суреткер өмір өлкесінің ақиық тартқан алтын беліне көтеріліп, жазиралы жайлауына көз жібереді.

Ол жеті ықылым өнердің ке­рімі – киелі Сөз өнеріне сұлу өрнегімді салсам, сол кермиық әлемнің қар-мұзды құзына бай­тақ байрағымды желбіретсем, тәкаппар уақыттың тезінде кермек татыған көңіл шәрбатын сол заңғар асудың кәусар тұнығынан құшырлана қандырсам деп, кербез дүниеге ұшқыр ойы мен жалқы болмысындағы барын сұңқардай шашсам деп келген жан.

Асау да арда сөз өнері кінәм­шіл де шетін екенін жастайынан сезінді. Балалық махаббат­қа толы кіршіксіз сезіммен, жарық дүниені жалындай сүйген суреткерлік көзбен асыл сөзге ғашық болды. Сөз өнеріне деген алғаусыз іңкәрлық жанына «дерт» болып жастайынан жұғысты.

Сонау алыста қалған тарлан Тарбағатай тауларының ете­гіндегі балалық күндері бү­гін­де сана саңылауынан сызаттай құйылар сәуле арасынан мен­мұндалап шыға келетіні де содан. Үржардағы мектепте шәкірт боп жүріп байқамай бой­жетіп қалған балқаймақтай шақ­тары ақ сағымды әлем болып алдынан орағытады... Арманға толы ақ сағым ішінде жел-құз­ға алдырмаған жалғыз шынар ырғала алдынан шығады.

Жас шағында айтатын «О, жарық дүние!..» әлемінің көк­мұнар көмкерген, ақ сағым иректеген бұла биігі үрдісінен жазушы-драматург, аудармашы Роза Мұқанова бүгінде айықпас мұңы мен шерін, азапты түні мен арпалысты күнін өзі ғана білетін, өзі ғана сезіне алған табанды шығармашылық еңбегімен ту­дырған көркемдік әлеміне қасқая қарап, ойлана зер салады.

Проза

Роза прозасы – ішкі рухы тегеурінді болып келетін көр­кем туынды, шынайы да зерек, классикалық үрдісті мәнсұқ етпеген шығармашылық. Қызыл империялық қазақ әдебиеті­нің кеңістігі күшіне мініп тұрған кезде қалам алса да, ой-санасы ұлттық кредодан ауытқымаған, қазақтық болмысы бүлінбеген, әлемдік әдеби үрдіс мәдениетін меңгере отырып ұлттық прозаға жаңашылдық мәнерімен келген, қазіргі күні еркін ойлы әдеби ағымда көп айтыла беретін «постмодерн» стилінде де қалам тербеген стилист.

Оның нәзік жанды болып келетін кейіпкерлері ақиқатында ақсемсер мінезді, ақжауырын әрекетті тұлғалар болып келе­тіні көңіл қуантып қана қоймай­ды, оқырманының ары мен жанына тиетін, өзгеше рух сыйлайтын персонаждар. Розаның атын жалпақ әлемге жайдырған «Мәңгілік бала бейне» новелласы тап сондай соны рухты шы­ңырауына жеткізе бере білген, терең сезімталдықпен суреттелген дүние.

«Мәңгілік бала бейне» новелласы архитектоникасын мынау дүниеде Роза ғана суреткерлік­пен тани білген, басқа қаламгер қауым атаулы аңдай қоймаған аса нәзік шырпы-сезім мен адам психологиясы ғана аша алатын шетін жайды оқырманына ал­ғаусыз ақтарғаны шындық. Оның қаламынан осы әңгіме туған кезде, алғаш оқыған классик ағаларымыз таңданыстарын жасыра алмағанына куәмін!.. Өздері көре алмаған кішкентай ғана детальда осыншама сұңғыла пейзаж пен қасірет симфониясы жасырын жатқанына жандарын үзе жанығып еді.

Қалтарыс қатпары мол әңгі­ме­лерінің өн бойында адам жанының ой мен сезім айқасқан, жан мен тән ширыққан бір сәттік қана емес, ұзақ сергелдеңдік иірімге батыратын стилі оқыр­манын ғана емес, қаламгер аға буын мен тұстастарын да қызық­тыратын, қызғандыра түсетін-ді. Олардың көбісі Роза әңгімеле­рін көрсе де көрмегенсіп, оқыса да оқымағансып, естісе де еле­мегенсіп қалатындары жасырын емес еді...

«Мұқағали» әңгімесі жария­ланған кезде «Мұқағалиды ­жа­­за­тындай ол кім еді, сонша!?» деген пәтуасыз күңкіл сөз­­дер естіліп қалған-ды. Роза күр­кү­реп өткен нөсерден кейін саңы­рауқұлақтай қаптаған «жалған» мұқағалишылдар сияқты емес, ақын жанының гольфистрим ағысы сияқты кемел табиғатына шым батып, ой иірімін шын сезініп, ақындық аңсарын анық түсінуге тырысқан сырлас жан. Жаны да, тәні де жаралы ақын­ның өзі өмір бойы бөбегіндей әлдилеген, құдайындай табын­ған Музасына бас ие отырып, жартасты жарып шыққан эдельвейс секілді күрделі болмы­сын жарқырата таныған қаламгер ке­йінгі буынның арасынан шайыр сөзін, сезімін новелла тілінде алғашқы болып жеткізгендердің бірегейі десек қателеспеспіз. Бұл тұрғыдан Роза өзі шексіз жақсы көретін жазушы Стефан Цвейг тектес нәзік новеллист.

Роза танымы тұнық. Содан да болар оның көркемдік әлемінде фальш жоқ. Қандай әңгіме, новелласын алсаңыз да кейіпкердің ішкі жан сезімі мен жан қиналысына ене суреттейді. Оқырманы да оның осы жазушылық болмысына қарай көркем дүниенің ішіне қалай кіріп кеткенін аңғармай да қалады. Кейіпкер әлеміне дендей енген сайын өз-өзін ұмытып, жазушымен бірге бір болмысқа байқалмай көшіп, оқиға ауаны мен кейіпкер сезіміне бірге араласып кетеді. Бәлкім, жұрт көп айта беретін шеберлік пен стиль деген осыған кеп саяр!..

Адам баласы пенде, ал пен­де­нің мынау тарының қауызын­дай тар қауым ішінде жан-дүниесі жақ-жаққа жарылмайтын, ыш­қына қиналмайтын, қыстыға егіл­мейтін, қызыққа елікпейтін, есекдәмеге елірмейтін, түлен түрт­кенге тарылмайтын күні жоқ қой... Роза суреткер содан да Мұқа­ғалидың бір ауыз сөзін («біз­дерде монастырь жоқ, мен оған барар едім») новелласына эпи­граф-тәмсіл етіп алып, жанына тыныштық іздейтін кейіпкерін сомдайтыны.

Жазушы осы әңгімеде «Жа­ным­ның емі – тыныштық» дейді, өз ішіне қарай үңіле ашылып. Бұл – мінәжат. Жазушының оқыр­манына арнаған диалогтік мінәжат десек дұрыс болар, бәл­кім. Оқырманмен ашық сырласа отырып, оған да тағдыр тал­қысында мінәжат жасап жүруге үндейтіндей суреткерлік дауыс. Бұл дауыс аса сезімтал, қобыз күйіндей ақиқатшыл.

Жазушы әйел адам болған­дықтан да Тәңіріге әйел затына тән нәзіктікпен, әйел затына тән интимдік табу тұрғысынан ашық барады. Ашыла жазады, айыра үн қатады. Жасырып-жаппайды жан сырын... Жоқтан өзгені жамамайды. Сонысымен де жаңашыл, шетін стильде оқырманын баурап алуға бейім. Қазіргі білім-білікті оқырман ой-санасын, сезім-танымын тани алғаннан да өтірік айтып, жалған намысқа бұрмайды.

«О, Тәңірі ием!.. Сенемісің. Мас­күнем, ақылы жоқ, санасыз күйеуімді сағынып, оның маған арналған қаһарлы таяғына ар­қамды тосып қабыл алған болар едім. Жаныма тиген ащы сөзін сүйсініп тыңдаған болар едім. Өзімді таяққа жығып салған жа­һилімді бас салып, күңсіген лас денесін аймалап, мауқымды басар едім» дейді туындыгер.

Бұл жазушы қаламынан туған аса қатал үкім сияқты көрін­ге­німен, шындығында қазіргі күні «гендерлік тепе-теңдік керек» деп қақсап жүргендер­дің «данышпандығына» кереғар түсінік болып табылар еді. Жазу­­шы қоғамдағы «шоқын­ған» ұрғашыдан да жаман болып кеткен бүгінгі әйел затының ер-азаматының алдындағы орнын аямай таңбалап береді. Қазақ қоғамындағы әйел баласының кері кетіп бара жатқанын сол 90-жылдары жеріне жеткізе жаз­ғаны шындық. Оқырманына ғана емес, алапестеніп бара жатқан қоғамға «әйел заты – қашанда әйел» екенін ащы сарказммен еске салады.

Жалпы, Роза әңгімелерін сыдыртып оқи салатын жеңіл-желпі шығармаға жатқызуға болмайды. Оның ішкі психологиялық астарлары мен тысқы мазмұндық құрылымына қайта оралмай, қайыра зер салмай шығарма шұң­ғымасына бойлай алмайсың. Қазақтың байырғы тілімен айт­қанда, «ішті» дейтініміз де содан.

Жазушының новеллалары ішінде «Үркек керім» шығар­масының орны бөлек. Атақты Ақан сері туралы жазылған бұл новелла ақын Мағжан шығар­машылығымен, Мағжан танымымен ұласып жатыр. Роза бірақ Сері Ақанның қартаң тартқан­дағы сергелдең күйі мен серек мұңы­на мүлде өзгеше қыры­нан ой жіберіп, өзі таныған, өзі сезінген, өзі қабылдаған биіктен барлау жасайды. Бұл – Розадай суреткер жазушының Серісі.

«Есейген күйдің күйігі бас­қашалау» деген Сері Ақанның «күйігін» қарымды қаламгер деп жүрген жазушының өзі терең түсіне алмасы айқын. Роза сондай тылсым Ақанмен сырласады. Әлде біреудей ақын мұңына мұң жамап қоймайды!.. Ақынды мұңынан арылтуға көшеді.

Киелі өнер арқылы, әйгілі «Сырымбет» әні арқылы, аң­са­ғаны сұлу Жамал арқылы ақын жа­нына араша түседі. Көп­тің сыпсың өсегінен сері жа­ны жазықсыз жапа шексе де, қыз ары жолында өз иманымен биік екенін танытып береді. «Сы­рым­бет» ғашықтық қана ән емес, ел мен жерге деген шексіз махаббатқа толы, өнерге деген ерен құрмет биігінен туған саз екенін ашып көрсетеді.

Тап осы ән Ақан сері өнерін­де аса биік, аса тұлғалы дүние еке­нін Роза новелласы арқылы түсінесіз. Сөзсіз әуендей бойың шы­мырлап, ән сазы құлағыңа келіп, таңдана түсіп, пәктікті сезінесің. Жазушы өзі де қобыз шалатын өнерлі жан екенін ес­керсек, тап осы арада автордың ән қанатындағы оқырманының күй мен сезіміне дөп тиерлік етіп новеллалық суреттеуімен өз жанын да толқыта тербеп, оқырман ой-сезіміне айрықша ықпал етерлік серінің қуатты жан-рух кәусарына ерекше бойлап барғаны шығармада анық байқалады.

Жастық дәурен «құштарлы­ғынан арылғандай, пәндеуи тір­­ліктен айыққандай» болып, қарт­тық белеңге аяқ басқанында жас Жамалға – ақылды Жамал­ға жолығып, «тағдырдың тауқы­ме­тіне бір тоймай-ақ қойдым-ау» дейтін Сері ой-сезімі бастыққан асаудың тағы бір «талпынып, көк­тегіні қармап көрмек» тағдыры дейтіндей. Иә, серілікпен өткен, өкініш пен қасіретке толы тағ­дырына жұбаныш болып жо­лыққан Жамал қызбен сыр ашыссам деген дәмегөй ой мен сезім арпалысы.

Роза осындай сұрапыл тағдыр кешкен Ер Ақанды нәзік те кінәм­шіл, бақ пен сор маңдайына жазылған жұмбақ бейне етіп суреттейді. Ақан тағдырында жо­лыққан Жамал персонажы но­вел­лаға кілт ретінде алына отырып, аймаңдай ақынның тағдыр талқысында тауфиыққа көнбес бунтарь мінезін аша түседі.

Өзі ұстаз тұтқан Науан қазі­ретпен диалог көп нәрсені ай­қын­дайды. «Серілік деген сұ­лу­­лық қой. Сұлулыққа іңкәр­лік. «Тәңірім сұлулықты сүйе­ді» деп­ті Алланың елшісі.» – «Ақан сері мен Науан қазірет ұзақ­қа дейін үнсіз қалды» деп тү­йе­ді жазушы диалогті. Бұл тү­­йіндеу «жан тыныштығын сезі­ну – құлшылықтан басталаты­ны­на күмән келтірмеу» еке­ні­не бет бұрған сері ақынның сезім­талдығымен септесіп жатыр. Сері көңілдің селқоссыз тоқтамы.

Ал «елге ырыздық болған Сырымбет» пен «елге сұлулық көркін сыйлаған Жамал» жайы тіпті терең. Шегірткедей қаптай бастаған қарашекпенділердің сұсынан сескенген Сері Ақан сергелдеңі «жат жұрттан қори алмаған» төрең де, би-болысың да «ынжық», ерің сорлы, ырду-дырдумен алаңсыз күн өткізген жұртың дарақы деген зарлы құсаға кептеулі... Жанында ше­рін айтар, уайымын бөлісер жан жоқ.

Жамал бар еді... Енді ол да ұза­тылып барады. Жазушы «Сы­рымбетсіз Ақан – жетім, Жа­малсыз Ақан сері емес – шерлі» дейді. Ақын міне, енді шын шерлі жетімге айналды. Кіршең көңілінде Жамал ғана жұбаныш болатын, енді ол да – сағыныш. Сарыуайым. Бірақ серіге де, аруға да «олжа» болған «Сырымбет» – күллі қазақ руханиятында рек­вием-ән болып мәңгіге қалды.

Сері мен сұлудың ән тағдыры ендігі жерде қазақ оқырманы мен жазушы баяны арқылы баянды бола береді. Ал, аңызға бергісіз «Сырымбет» әні тағдыры Ресей отаршылдығы құрсауында туса да, сергек ойлы сері қазағын жуа­сыта түспейді... Қайта керісінше сезім тудырып, Кенесары аңсаған азаттық жігермен жігерлендіре түседі.

Әлбетте, Роза новеллалары рухани кеңістігіміздің шөлін сусындата береді.

Драма

Қазақ драматургиясында Роза дауысы айрықша екені даусыз шындық. «Мәңгілік бала ­бейне» драмасымен бірден М.Әуезов театрында шымылдығын аш­қан драматургтің талантына қалың көрермені қуанып, қа­ламдастары сүйініп қарсы ал­ғаны рас. Алды­мен новелла арқа­уына айналып, іле-шала спектакль мен «Қыз­жылаған» секілді киноға ұласқан көркем шығарма тағдыры жазушы өмірінде биік белес, даңқты соқпақ болды. Бала кезінде топ баланы жинап алып, оларға өзі режиссер, өзі актер болып «ойнайтын» Розаның балалық арманына, үкілеген үмітіне осылайша сара соқпақ ашылғанына ол өзі де таңырқап қалушы еді!..

Розаның суретші Калмыков тағдыр-талайы мен ұлылыққа тән жұмбақ өнері, сұлу өнері жайында «Сен» деген ғажайып драмасы бар. Осы драмада персонажы­ның аузына мынадай сөз салады: «Өнер – ақылға бағынбайды... Интуицияға...» дейді.

Осы тәмсіл драматург-жазу­шының өзіне де тікелей қатысты, сондықтан да осындай астарлы ой түйеді. Өнер жолында мойныңа Исаның айқышындай ауырды артқан екенсің, онда барлық тауқыметке шыдап бағасың. Өнер үшін ақылыңды құрбандыққа да шаласың... Интуиция ырқына еріп кеткеніңді сезбестен тар соқ­пақпен тасбақаша тарта бересің деген ерекше емеуірін де бар мұнда.

Калмыков суретшінің тағды­ры – талант тағдыры. Суретші­нің басқалар түсінбес, өзгеге «жынды» болып көрінетін жат тағды­ры арқылы Роза шығармашылық­пен айналысқан кейбір дүлдүлдер­дің талайына тауқымет жазылатынын суреттейді. Суретші­нің картинасы сана түкпірінде сәулелене дірілдей туып, қиял құштарлығымен суретке айна­латынын бөгде жұрт қайдан біл­сін. Сондықтан да Калмыков «Тобыр – соқыр, саңырау, дөрекі, күлкішіл, қасіретшіл, опасыз, арсыз. Суреткер тобырдан еште­ңе үйрене алмайды. Тобырдың адамилыққа жетуі ұзақ уақытты талап етеді» деп ойланады. Өз пәлсапасын жазушы Оскар Уайльд айтқан «Тобыр – адам болу үшін, алдымен суреткер болу керек» сөзімен түйіндейді.

Роза-драматург осындай пси­хологиялық мәні басым, ой­лы шығармасы ар­қылы шығарма­шы­лық тұлға атау­лы­ның да терең­ге тұнған жан қиналысы мен талайлы тағ­ды­рына өкпелемес шы­ғар­ма­шылық ләззатын, өз ісіне деген шексіз махаббатын ашады. Ал шын талантқа әлдебіреу­дің пендеуи қызғанышы емес, әсі­ресе өз әріптестері арасын­дағы қызғаныш аса қатал да қатігез, зәбір шектірерлік күшті болатынын, оның талант атаулыға ауыр тиетінін Калмыков тағдыры арқылы танытып береді.

Өзін өнердегі «өгіз» көре­тін Калмыков – өсекшілер үшін «Жер басып келе жатқанын да білмей қалатын... Үнемі басқа бір әлемде жүреді» дейтін ақымақтау мәжнүн, ал дарынсыз суретші Оболенская үшін «Есірікпен ауырғанын жазғыздым. Жұ­мыс­тан қуғыздым... оны дереу жаңа пәтерге көшіріп, ескі тамына барып тығылдым. Шабыт күттім. Жаңа бағыт, жаңа тақырып, жаңа ой, форма іздедім. Түк шықпады, күткенім күлге айналды. ...Жаңа естіп отырмын. Ақыры түсіпті ғой тозаққа» деп ызаға булықтырған дарын.

Жай күнде жылқыдай үйір­лес, өнерде шүйіркелес әріп­тес бола жүріп қастығын ту сыр­тыңнан сайлап жүретін және қапысыз жүзеге асыратын Оболенская сияқтылардың бүгінгі әдебиет пен өнерде де баршылық екенін Роза драмасында айпарадай ашып салады. Оның Оболенскаясы қазіргі қазақ қоғамында да жетіп артылатыны ақиқат, олардың па­сық пиғылы қазақ ішінде ұлы Гоголь суреттейтін кейіпкерлер әрекетінен де сорақы.

Суретшіні «өз үйіне өзі өрт қой­ған» жынды қылып көр­се­тетін бүгінгі қоғамның сиық-сық­пыты аса қауіпті тенденция еке­нінен драматургтің өзі де тік­сі­нетіндей... Драманың осы­лайша тәмамдалуында талант­ты жанның суық қоғамнан да, сұр­қай адамнан да қандай сұмдық теперіш көретіні жү­ре­гіңді шаншып, жаныңды бебеу­летеді!..

Жалпы, жазушы драмала­рын­­да ұшырасатын кейіпкер­лер­­дің бәрі – дерлік бүгінгі қа­зақ қо­ға­мындағы адамдармен ру­­ха­­ни байланысып жатыр. «Ша­тыр­ астындағы Мен» пье­сасы қа­зіргі қағазбасты, роботой­лы ше­неуніктер өмірін ащы әжуа-сын­ға алған трагикомизм­нен тұр­са, әлі күнге дейін қазақ режис­сер­лері қоюға батылы бармай жүр­ген «Мы­сықтар патшалығы» – қой­дай момын ел-жұртын мысық мас­калы сұрқия жандар жайлап, шек­сіз билік құрған жексұрын пат­шалық туралы қасіретті драма.

Ал тарихи фонда ала отырып, адам жанының психология­лық терең қалтарыс-қатпарын ашатын, қазақ тарихи тұлғалары­ның жекебастық қайғысы ұлт қасіретімен кірігіп жатқанын суреттейтін «Бопай ханым» және пайғамбарлар ғұмыры мен олар­дың аналары, жарлары жайында үлкен философиялық астарда драмалық ой-сезім түзетін «Сарра» шығармаларының тұң­ғиығына қанығу да оқырман ин­телектісін көтеріп, адамдық айнасына қайыра үңілтеді.

Осы «Сарра» драмасының түп-негізінде пайғамбарлар туралы аңыз-әпсана жатқаны ай­қын. Оған автордың ой салуының да себебі бар. Роза прозаик болып таныла бастаған кезінде әлемге танымал орта ғасырлық мұра – Рабғузидың «Қиссас-үл-әнбия» еңбегін аударған. Ол – білімді аудармашы, тіл шырайын түрленткен тәржімашы.

Роза бүгінгі күні қазақ қоға­мындағы «сыздаған жара­ның» аузын тырнап ашып, шешендік өнер тілімен, шебер актер ойынымен сөйлейтін драма сала­сында кесек образдардың биігі­нен руханиятқа кемелдікпен ­тіл қатуда... Ол күрделі де кө­рік­ті қазақ өнерінің бәсін тәуел­сіз­дік иінінде биіктетіп, таң шолпандай көмескі тартқан руха­нияттың бағын жарқырата жа­ғып келеді.

Асқар АЛТАЙ,

жазушы, сыншы