Еңбек демалысында қолы ұзындар, қалтасы көтеретіндер әлемнің, алыс-жақын шетелдердің керемет курорттарында, айтулы жағажайларына, Жетісудағы Алакөлге, Қырғызстанның Ыстықкөліне немесе Өзбекстанның минералды суларына барса, жергілікті қара халықтың басым көпшілігі көрпесіне қарап көсіліп, Мерке-Радон, Манкент, Жаңақорған, Сарыағаш сынды демалыс орындарымен шектеледі. Табиғаты тартымды Ақсу-Жабағылы, Көксай, Берікқара, Тау самалы сияқты жерлерге демалуға баруды қанағат етіп жүргендер де көп. Тіпті оған мүмкіншілігі болмағандар ауылдарына ат басын бұрып, туған жерге барып аунап-қунап қайтады. Әрине, еңбек демалысын жоғары дәрежеде тиімді өткізіп, бойға күш-қайрат жиып, сергіп-серпіліп, тың ойлар тауып қайтқанға не жетсін. Ол да – мәдениеттіліктің бір қыры.
Ішкі туризмді дамыту мәселесі аясында Тараз, Жамбыл өңіріндегі ел көлеміне жақсы таныс екі емдеу-сауықтыру, демалыс орны туралы әңгімелекпіз. «Мерке-Радон» санаторийі – сұранысқа ие демалыс орындарының бірі. Тау шатқалына орналасқан шипажай маңындағы тыныштық адамға ерекше әсер етеді. Қысы-жазы мұнда келушілер саны бір азаймайды. Әсіресе жаз айларында орын таппайсың. Түу сонау батыстағы Маңғыстау, Атырау, Орал, Ақтөбе, орталықтағы Қарағанды, Астана, Павлодар өңірлерінен ат терлетіп демалып, емделуге келетіндер көп. Бәрін қызықтыратыны – шипалы радондық минерал суы мен кербез сұлу табиғаты. Буындар, бел-омыртқа, жүрек-қан, гинекологиялық ауруларға радон суының шипалық қасиеті аса зор. Өкпе-тыныс жолдары ауруларына таудың саф таза ауасы ерекше әсер етеді. Келушілер тек радон ванналарын алумен шектелмейді, мұнда массаж, парафинмен емдеу, физиотерапиялық емдер кеңінен қолданылады. Диеталық тамақ та денсаулыққа көп пайдалы. Олардан бөлек, тәбеті барларға қымыз, саумал сусындары тағы бар. Қысқаша қайырғанда, онда барып емделгеніңізге еш өкінбейсіз.
Дегенмен мұнда әлі де болса қалауын тауып, игерілетін істер жетерлік. Санаторий-шипажай аумағын абаттандыруға көңіл бөліп, гүлзарларды көбейту, кіші архитектуралық құрылыстарды жаңарту, қосымша орындықтар орнатып, табанжолдар жасап, өзен жағалауларын тәртіпке келтіру қажет-ақ.
Өңірдегі тағы бір көзтартар тамаша демалыс орны – Жуалы ауданындағы «Көксай» шатқалы. Халық жазушысы Шерхан Мұртаза Көксайды біраз шығармаларына арқау еткен. Шерағаң еңбек демалысын атақты курорт, санаторийлерде өткізгеннен гөрі, туған топырағы Мыңбұлаққа, Талаптыға келіп, ел-жұртпен дидарласып, бір мезгіл атпен серуендеп, таудың саф ауасымен тыныстап, мөлдір салқын суына шомылып, армансыз демалып қайтқанды ұнатады екен.
Көз қызықтырар көрікті табиғатымен, саф таза ауасымен, сүйекке дейін қаритын салқын мөп-мөлдір тау өзенімен талайды тамсандырған Көксай шатқалы Тараздан тым қашық емес. Бар болғаны 70 шақырымдай жерде. Оның 18 шақырымы асфальттанбаған, тегістелген тас жол. Жол қырғыз ағайындармен шекаралас аймаққа таяу өтеді, мемлекеттік шекара белгілері әр жерден көрініс береді. Күншығыс жақта терең құз – Көксай каньоны. Айтушылар бұл каньон тереңдігімен, көріктілігімен еліміздегі Шарыннан кейінгі екінші орын алады дейді. Ал Шарын – АҚШ-тағы Колорадо каньонынан кейінгі әлемдегі ең терең құздың бірі. Тауға жақындай бере басын аққалпақ шалған, қар-мұз басқан тәкаппар Манас, Шыңғыс шыңдары мен мұндалайды. Манас шыңы – Тянь-Шанның батыс аймағындағы ең биік шың (4800 метр). Көксай өзені екі елдің егін шаруашылығын қажетті сумен қамтамасыз етіп отыр.
Көксай шатқалы кейінгі бірер жылдың мұғдарында біраз өзгеріске ұшырапты. Тауды екі жарып, көлікке ыңғайлы тас жол жүргізілген, электр энергиясымен қамтамасыз етілген. Бұрынғы су ағысын бақылайтын қызметкердің үй маңы шағын этноауылға айналдырылып, 7-8 ақшаңқан киіз үйлер тігіліп, аялдауға ыңғайлы сәкілер тал-дарақтар көлеңкесіне орнатылыпты. Ақкөбік болып төмен ұмтылып, бұлқынып, сарқырап ағып жатқан суы мол тау өзені, оның құлаққа жағымды сарқыраған үні, тал-дараққа малынған көрікті тау беткейлері, исі жұпар аңқыған өсімдіктер әлемі, таза, саф ауа, тыныштық құшағындағы нілдей көк аспан, көкке оранған беткейлер кез келген адамды өзіне ынтық етеді.
«Көп жылдар бойы игерусіз жатқан Көксай шатқалын көпшілік рақатын көретін демалыс орнына айналдыру идеясы 2018 жылы келді. 40 гектар жерді 49 жылға жалға алып, кездескен қиындыққа қарамай, қолға алған жұмысты бірте-бірте игеріп жатырмыз. Арнайы жобамызды 2024–2026 жылдары іске асырамыз. Оған 4,5 миллиард теңге қаржы жұмсамақпыз. 40 шақты жергілікті тұрғынды тұрақты жұмыспен қамтамасыз еттік. Тау қойнауында этноауыл ұйымдастырып, тынығушыларды саумалмен, қымыз, шұбатпен қамтамасыз етіп, бірнеше спорт кешенін, су бассейндерін, асхана мен дәмхана ашып, тау шатқалдарына туристік маршруттар жасау, атпен саяхат ұйымдастыру ойымызда бар. Тіпті биік тау аңғарындағы мөлдір сулы Айнакөлге соқпақ жол арқылы туристік маршрут ашсақ дейміз. Сонымен қатар 40 орындық екіқабатты қонақүй салу да – алдымызда тұрған мақсат. Анау биіктікке көтерілетін бетоннан сатыжол арқылы панорамалық алаң жасадық. Тау беткейіне канатты жол тартып, қыс мезгілінде қонаққа келгендердің шаңғы, шанамен сырғанауына мүмкіндік жасадық. Коньки тебуге де жағдай жасаймыз. Сонда «Көксай» демалыс орны қысы-жазы көпшілікке үзіліссіз қызмет ететін болады. Бүгіндері таза ауада демалғысы келетін қала тұрғындары аз емес. Мұнда апта сайын 200–250-ге жуық тынығушылар бір-екі күнге келіп-кетіп жатыр. Айына орта есеппен 2 000-нан астам адам келеді. Оларға қызмет ету – біздің басты парызымыз. Орын жетпей, қиналып қалатын кездеріміз де жоқ емес. Алдағы жылдары демалушылар саны арта түсетініне кәміл сенеміз. Облыс басшылығымен 18 шақырым асфальт жол, газ құбырын тарту мәселесін қарастырып жатырмыз. Тас жолдың кедір-бұдыры көп болғандықтан, демалушылар қиналып жететінін көріп жүрміз. Жалпы, көптеген қиындық туып отырғаны жасырын емес. Бірақ бәсекеге қабілетті болсақ, болашақта «Көксай» демалыс орны жергілікті тұрғындардың ғана емес, шетелдіктердің де сұранысына ие болатын ең көрікті демалыс орнына айналатынына сеніміміз мол», дейді демалыс орнының басшысы, жергілікті кәсіпкер Нұрмұхамед Исақов.
Өңірде таңғажайып тау шатқалдары, тоғайлар аз емес. «Көксай» шатқалы – солардың бірегейі. Оның жоғары бөлігі, 1925 жылы бұрынғы кеңес одағында алғашқылардың бірі болып ашылған әйгілі Ақсу-Жабағылы ұлттық табиғат қорығының буферлі аймағы. Табиғатының сұлулығынан бөлек, мұнда сирек кездесетін, тіпті реликті, эндемикалық ағаштар мен сандаған түрлі өсімдік бар. Зерттеуші ғалымдардың айтуынша, шатқалда 1200-ге жуық өсімдік өседі. Емдік қасиеті бар өсімдіктер де аз емес. Жойылып бара жатқан, қорғауға алынған бірнеше ағаштар түрі, бұтақтар, өсімдіктер де кездеседі. Табиғатты аялай алмасақ – бізге сын. Барымызды бағалай білгеніміз жөн. Табиғат пен адам – егіз ұғым. Демалыс орындарына, табиғатқа саяхат жасап шыққандар табиғатқа жанашырлықпен қарауы керек. Себепсіз, жөнсіз бұлақтарды лайлап, бұтақтарды сындырып, шөптерді таптап, гүлдерді жұлу үлкен әбестікке жатады.
Табиғаттың жауы – өрт. Оның орын алу себебі көбіне көп кейбір демалушылардың мәдениетсіздігі, тәрбиесінің төмендігі, өшпеген темекі тұтқылын қалай болса солай тастай салу, жаққан отты сөндірмей кету, балалардың отпен ойнауы. Демалыс орны аумағын қоршап, оған кіріп-шығатын арнайы қақпа-есік орнатса артық болмас еді. Сонда тынығуға келгендер бейберекет жүріп, шашып-төгіп, қоршаған ортаға көп залал келтірмес еді.
«Тағы бір ойда жүрген мәселе – «Көксай» шатқалында су электрстансасын салуға өзі сұранып тұрған ыңғайлы, ұтымды орын бар. Ол қазіргі демалыс орнына айналдырамыз деп жүрген орыннан сәл жоғары, егерь қонысынан 300 метр әрірек өзен бойы. Тау өзені сол тұста екі жақын жартас арасын тіліп өтеді. Менің ойымша, құрылыс көп қаржыны қажет етпейді. Білікті мамандардың, жергілікті билік орындарының осы мәселе қаперінде жүрсе артық болмас еді. Оны іске асыруға, әлбетте, мемлекет мүделі болып, нақты қолдау көрсетуі қажет», дейді Жуалы ауданының орман-табиғатты қорғау шаруашылығының бұрынғы басшысы, тәжірибелі орманшы Әлижан Батырханұлы Мұртазаев.
Өкінішке қарай, өңірдің, тіпті еліміздің талай көрікті жерлері халықаралық туризм аймағына, отандық демалыс орталығына толық айналмай отыр. Ішкі туризмді дамытып, жандандырамыз десек те, бұл мәселе төңірегінде шешімін таппаған, тіпті ақсап жатқан іс аз емес. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дегендей, әсем табиғатымызды пайдалана алмай отырғанымыздың басты себебі – демалыс орындарын тұрақты табыс көзіне айналдыратын туризм саясаты әлі де дұрыс жолға қойылмаған. Демалыс орындарының көпшілігінің инфрақұрлымы сын көтермейді. Мұны ретке келтіруге жекенің талабымен бірге мемлекеттің қолдауы керек.
Жоғарыда сөз еткен аймағымыздағы көрікті табиғаттың інжу-маржаны Меркі, Көксай туралы аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Өкініштісі, сол керемет табиғат сыйын ретін тауып ішкі туризмге, қалыпты демалыс орындарына айналдыра алмай отырғанымыз. Облыстық туризм және спорт басқармасы, жергілікті әкімдер ішкі туризмді одан әрі дамытуға жеткілікті көңіл бөлгендері жөн. Халық табиғат сыйының игілігін көргісі келеді.
Тағы бір айта кететін мәселе, бізде демалыс мәдениеті дұрыс қалыптаспаған. Көркем табиғатымызды ең алдымен өзіміз бағаламаймыз. Қалталылар шетел (Түркия, Біріккен Араб Әмірліктері, Таиланд, Грузия, т.б.) асып жатса, қарапайым халықтың басым көпшілігі өз аулының төңірегінен шыға бермейді. Оның да себебі бар. Әупірімдеп жан сақтап жүрген қара қазақтың бір жаққа барып демалуына қалтасы көтермейді. Мүмкін, бұған әлеуметтік жағдайлар да әсер ететін шығар. Күнкөрістің күйбеңімен жүріп бір-екі күнімізді демалысқа арнауға да уақытымыз жоқ. Бірақ өзге жұртқа қарасақ, бәрі де демалыс уақытында демалып, жұмыс күндері жұмыс істеп жүр. Қайта жұмыстан қажып жүрген кезде бір күн болса да уақытымызды демалысқа арнап жатсақ, денімізге қуат, көңілімізге дәт, жанымызға шабыт алып қалар едік. Алтын уақытымызды, бар мүмкіндігімізді тиімді пайдалана алмай жүргеніміз ойлантады.
Сағындық ОРДАБЕКОВ,
медицина ғылымдарының докторы, профессор
ТАРАЗ
