Майлиннің кейіпкерлері

Суреткер Бейімбет Май­лин ХХ ғасыр­дың басындағы терең тол­қу­лар мен тартысқа толы төңке­ріс­тердің шындығын, тұрмыс­тың ауыр­лығын, тағдырдың тау­қыметін көркем тілмен жаза білді. Жазу­шы­ның шынайы кейіп­керлері шын сөз, шын оқиға, тың идеялардан туды.

Бейімбет Майлин прозалық туындыларындағы бейнелердің өміршеңдігі – қоғам мен адамның арасындағы байланыстың бір жү­йеде қабысуы. Би-аға шығарма­ларындағы кеңестік натурализм – дәстүрлі және ұжымдық ауыл өмірі арқылы баяндалды. Жазушы сөз шындығын қиялдан емес, өмір шынайылығынан тудырды. Сол шындығы үлкен суреткерлікке жетеледі. Бейімбет Майлин қазақ әдебиеті айдынында аянбай ең­бек етіп, бағасы құнды, жарасы әр қоғамда талқыға түсетін шы­ғар­малар қалдырды. Жазушы-дра­матург шығармаларындағы ке­йіп­керлер психологиясы жаңа үр­дістің қалыптасуын мойындай алмайтын, іштей тұншыққан жарым жандар мен жаңа кезеңнің тәртібін орнатушылардың арпалысы.

Би-аға кейіпкер жыласа жұба­тушысы, күлсе қолдаушысы болды. Қатал тағдырдың тауқыметі­не таланған, тар жолда кеңдік тап­паған кейіпкерінің қорғаушы қыз­метін қатар алып жүргені әрбір шығармасында сайрап тұр.

Суреткер поэзияда сұлу сазды сөз құраушы. Прозада көркем тілді өрнектеуші. Фельетонда фан­тазияға бай. Сатирада сапыры­лысқан сөз сайысқа емес, ашық қоғамның ащы шындығын мыс­қылмен мақұлдап, түйдек оймен түйреп, санаға салып отырды. Би-аға салмақты сатирасында сая­си-әлеуметтік кейіпкерлердің ұста­нымын, ұтқыр ойларын, екеуара диалогтерін, оқиға құрылысын, қалпы бұзылған қоғамның тынысын келістіре жазды.

Би-ағаның тағы бір қасиеті – музыкалық қабілеті. Сөз саптауында, сөз құрау иірімдерінде сазды әуен бар. Оның табиғатпен үндесуі, тілін білуі, құбылмалы ке­зең­дерді мүлтіксіз тануы туын­дыларында анық білінеді. Сурет­кердің қаламынан шыққан әрбір шығарма ойы терең, тілі таза, бояуы қанық – сөз, дерегі анық – образдар арқылы сол кезеңнің тынысын танытты.

Қазақтың маңдайалды газеті «Ауылдың» таралымының кө­бе­юіне бір «Мырқымбайдың» об­разы теңдессіз үлес қосты. Бейімбет десек, әдебиеттен есіміз­ге Қырым­бай қырсықтығы, Мұ­қыш, Ыбы­рай, Мырқымбай маңғаз­­дығы ора­лады. Бейімбет десек, кино экраннан қол мерген батыр Аман­гелдінің мергендігі, театр сахнасынан хас батыр Жалбырдың ерлігі оралады.

Бейімбет Майлин – қазақтың театр өнері мен кино саласының өркендеуіне сүбелі үлес қосқан драматург. Би-аға театрға арнал­ған көптеген пьеса-либретто жаз­ды. Әде­биетке тән жанрдың бәрін қам­тыған Бейімбет драмасы табиғи, сатирасы саяси, әжуаға толы пьесалары кейінгі жылдары театр сахналарынан көрінбей келеді.

Бізге жеткен пьесасы – 23, оның ішінде ізденіс пен зерттеу­лер арқылы табылғаны 16 пьеса. Бейімбет шығармашылығын қызыл қырғыннан соң елмен та­быстырған, мақалаларына, әңгі­мелеріне талдау жасап, еңбектерін ғылыми зерттеп, жоғын түгенде­ген жазушы, профессор Тоқтар Бейісқұлов екенін еске түсірген артық емес.

Сахнаның өлшеміне дөп түсер Досан, Есімбек, Сарымсақ, Жал­быр, Елемес, Жамақ, Таңсық, Жа­мантік, Талтаңбай, Сейпен, Тұт­қыш, Жамал, Пүліш, Шермек образдары – бүгінгі біз іздеп жүрген тақырыптарды тамырынан тар­тып «қопаратын» кейіпкерлер. Тынысы кең, тіршілігі тар тағдыры шерге толы кейіпкерлері осы күні арамыздан да табылады. Бейім­бет Майлин драмаларындағы басты шиеленіс – адамның тебіренісін оятқан теңдік пен құлдық, еркіндік пен бостандық, бақ пен тақ, бағыну мен бағыныштылық, сатқындық пен адалдық көріністері. Би-аға өзінің драмаларында зарлы әйелдің запыран сөзін, долы ке­ліннің ащы зарын, адуынды ененің кесел мінезін, сұлу қыздың сымбатын сөз әрекетіне сай суреттеген. Еркектің мінезін – барына қанағат, жоғына сабыр ететін жұмсақ мінез иесі етсе, кейде байдың өк­темдігіне көндіккен кедейге араша болған, батырақтың балағына жармасқанды сабаған өр көкірек образдар мен ойда жүретін, ескі мен жаңаны саралайтын парасатты кейіпкерлері арқылы жеткізді.

Осы күні оның сапалы, көр­кемдік деңгейі сана­суға тұ­рар­лық сахналық шығар­маларының көпшілігі қазақ театрлары есігінен сығалаған күйі қалып барады. Қазақ драматургиясының алтын қорынан орын алған Бейімбет Майлин шығармаларын қазақ ­театрлары сахналамауының себе­бі неде екен? Тәуелсіздік жыл­да­рынан бері санаулы пьесалары ғана сахналанды.

«...Театр кітабына бірінші жаз­ғаным «Неке қияр», «Жат сабақ» дегендер еді. «Жат сабақты» артынан өзгертіп, «Шаншар молда» деп атадым» деген Би-ағаның адам психологиясына тән қыңыр мінез, ашкөз пенде қылығын жаз­ған салмақты сатирасы, халықтық театр «Тамаша» ойын-сауық отау­ларында жылт еткені болмаса, кең көлемді театр сахналарынан жарқ етпеді.

Жазушы-драматург Бейімбет Майлин «Жалбыр» пьесасы туралы былай деп жазады: «Мен пьесада 1916 жылдың таптық көтерiлiсiнiң сырын ашуға тырыстым, езiлген, қанауда келген кедей, батырақ көпшiлiгiнiң қол ұстасып патшалыққа, пат­шаға арқасүйеген бай-болыс­тарға қарсы шын ашынып, май­данға түске­нiн суреттемек бол­дым. Жалбыр дейтiн кiсi бұ­рынғы Қостанай уезi Дамбар бо­лысындағы кедей едi. 1916 жылғы көтерiлiсте осы кiсi бастап атқа мiндi. Қостанай уезiнiң бiрнеше болыстары бiрiгiп, Торғай уезiн­дегi Амангелдi көтерiлiсi­не атса­лыс­пақшы болды», деп пье­саға арқау болған шынайы батыр­дың өжеттігін, өзгені өзегінен теп­тірмейтін тік мінезін халықтық биік­тікке жеткізіп, «Жалбыр» шығар­масын жазды. Бұл туындыны осы күндері іздеп жатқан сахнагерді көре алмадық.

Жазушының мерейтойы қар­саңында Би-аға туралы деректі фильм түсіру, кітапханаға атын беру, музей құру, шығармала­рын сахналау мәселелері айтылады. Орындалғандары – әңгі­ме­лерінен екі кино түсірілді («Қыр әңгімелері», режиссері Д.Ма­набаев, 1974). Д.Саламаттың «Та­лақ» фильмі, (2024). Әңгі­мелер желісінен «Кім кінәлі» (әзір­леген С.Тұрсынбекұлы, 2016) сах­на­лық нұсқасы әзірленді, Би-аға­ның өмірі мен қызметіне ар­налған «Қаламгер» (режиссері Ә.Бай­махан, 2019) спектаклі сахна­лан­ды. Қостанай облысының бұ­рын­ғы Таран ауданы қазір Б.Май­лин ауданы деп өзгертілді. Қос­танай облысы әкімдігінің мәде­ниет басқармасының «Б. Май­лин атындағы тарихи-өлкетану музейі» осы аудан орталығын­да 1991 жылдан бері үздіксіз жұмыс істеп келеді. Атқарылған жұмыс­ көп пе, әлде аз ба?

Ұлт үшін қайраңдаған қайық­тай күн кешкен Бейімбет Май­линнің «Жалбыр», «Майдан», «Шұ­ғасы» 130 жылдық ме­рей­тойын­да сахналанбаса, қашан сах­наланады?

Самат Алтаев,

Ө.Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогика университетінің магистрі