Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Білім саласында ғана теңдік бар
«Global Gender Gap Report 2024» мәліметі бойынша, Орталық Азия 69,1% көрсеткішпен әлемде бесінші орында тұр. Бұл көрсеткіш 2006 жылдан бастап 2,3 пайызға жақсарған. Бір қызығы, Орталық Азияның барлық мемлекетінің экономикасы тең немесе одан жоғары тепе-теңдік деңгейімен алғанда 67 пайызға тең. Мәселен, Қазақстан 71 пайызбен аймақта көш бастап тұр. Кавказ елдерінен Арменияның көрсеткіші – 72,1 пайыз, Грузиянікі – 71,6 пайыз. Алайда әйелдердің мемлекет экономикасындағы үлесі әлем бойынша 42 пайызды ғана құрайды. Бұл саладағы жоғары басшылық лауазымдарда әйелзатының үлесі – небәрі 31,7 пайыз. Осы көрсеткіште еліміз 0.751 индекспен төменгі орында тұр. Десе де Қазақстан гендерлік теңдік саласында 0.710 индекспен 146 елдің ішінде 76-орынға жайғасқан. Әсіресе, білім саласында Қазақстан 0.999 индекске ие болып, толық гендерлік теңдікке жеткен.
Осы орайда Economy сайтының сарапшылары «Global Gender Gap Report 2024» мәліметіне сүйене отырып, гендерлік теңсіздіктің экономикаға айтарлықтай әсер ететінін айтады. Мәселен, гендерлік теңдік деңгейі жоғары елдерде жоғары еңбек өнімділігі және тұрақты экономикалық өсу байқалады. Сондықтан елімізге гендерлік теңдікті жақсартуға, әсіресе, экономика саласына күш салу маңызды. Бұл ІЖӨ-ні ұлғайтуға және азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға ықпал етуі мүмкін.
Сарапшылардың ұсыныстары бойынша, еліміз гендерлік теңдік саласында жоғары көрсеткішке жету мақсатында әйелдердің экономикаға қатысуын арттыру қажет. Оның ішінде әйелдердің көптеп еңбекке араласуын, жоғары білікті және басшылық лауазымдарға қатысуын ынталандыру керек. Одан соң білім бағдарламаларын дамытып, әйелдердің сапалы білімге қол жеткізуін арттыруға, STEM (ғылым, технология, инженерия және математика) саласына тарту маңызды. Отбасы мен балаларды қолдау да шешуші фактор екенін айтады мамандар. Бұл ретте әйелдерге мансап пен отбасылық міндеттерді біріктіруге мүмкіндік беретін бала күтімі инфрақұрылымын дамыту және отбасылық бағдарламаларды қолдау қажет. Сондай-ақ құқықтық қолдау мен теңдік мәселесі өзекті. Онда кемсітушілікпен күресуге және жұмыс орнындағы әйелдердің құқықтарын қорғауға бағытталған шараларды күшейту міндеттері бар.
Әйелдер ұзақ өмір сүреді
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, 1 қазандағы жағдай бойынша елдегі халық саны 20 223 218 адамды құрады, оның ішінде қала тұрғындары – 12 704 977, ауыл тұрғындары – 7 518 241 адам. Тұрғындардың 51,1 пайызы – әйелдер. 0-14 жасқа дейінгі балалар арасындағы қыз балалар халықтың 48,5 пайызын, ал 15-64 жас аралығындағы әйел азаматтар 50,8 пайызын құрайды. Ал халықтың 63,2 пайызы – 65 және одан жоғары жастағы әйелдер. 2022 жылы әйелдердің өмір сүру ұзақтығы ерлерге қарағанда 8 жылға ұзағырақ болды, сәйкесінше ұзақ жасайтын ерлердің орташа жасы – 70,26, әйелдердікі 78,41 болды.
БҰҰ сараптамасындағы әйелдер санының көптігіне және білім берудегі теңдікке қарамастан (әйелдер арасында білім деңгейі жоғары), қазақ қоғамы әйелдер мен ерлердің рөлі туралы қалыптасқан стереотиптерден әлі де арыла алмай келеді. Елдегі нәзікжандылардың экономика саласына қатысуы, үй шаруашылығы мен бала күтімі міндеттерін бөлуде айтарлықтай гендерлік теңсіздік бар. Мәселен, елдегі қыз-келіншектер ерлерге қарағанда күніне көп уақытын ақылы жұмыста өткізеді, БҰҰ сарапшылары мұны «қос ауыртпалық» деп атады. Әйелдер отбасын асырауға табыс табуы керек, сонымен қатар үй және бала күтімі міндеттерінің көпшілігін өз мойнына алады. Олар ақысыз үй жұмысы мен ресми жұмысқа орналасудан үш есе көп ауыртпалықты көтереді.
Сондай-ақ жұмыс істейтін әйелдердің орташа жалақысы жыл сайын өсіп отырса да, елдегі гендерлік жалақы алшақтығы 2022 жылы 33,7 пайызды құраған. Мұны сарапшылар ішінара әйелдердің денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік жұмыс секілді жалақысы төмен салаларда жұмыс істеуге бейімділігімен түсіндіреді. Өйткені олар жалақысы орташа республикалық деңгейден жоғары ер адамдар секілді өнеркәсіптің мұнай-газ, тау-кен, өңдеу өнеркәсібі салаларында жұмыс істеуге бейімсіз келеді.
Жалпы, әйелдердің саяси өкілдігі уақыт өте келе жақсарып келеді, бірақ олқылық әлі де бар. 2023 жылғы жағдай бойынша әйелдер Сенаттағы депутаттардың 20 пайызын, ал Мәжілістегі депутаттардың 18,9 пайызын құрады. 2022 жылы жергілікті өзін-өзі басқару деңгейіндегі 321 мемлекеттік саяси қызметкердің тек 28-і (8,7%) әйелдер болды. Қазіргі уақытта министрлер кабинетінде 26 лауазымды тұлғаның арасында 4 әйел (15%) жұмыс істейді. Әйелдер облыс әкімдері қызметіне ұсынылмайды. 2023 жылы корпоративтік басшылықта әйелдердің тек 3 пайызы ғана ұсынылған.
Әлем гендерлік теңдікке бес ұрпақ ауысқан соң қол жеткізеді
«Global Gender Gap Report 2024» есебі жариялаған позитивті көрсеткіштерге қарамастан, әлем гендерлік теңдікке тұтастай қол жеткізген жоқ. Қазақстан жақсы нәтижелер көрсетіп келеді, бірақ экономикалық салада толық гендерлік теңдікке қол жеткізуге әлі де көп жұмыс істелу керек дейді мамандар. Бұл үдерісті жеделдету тұрақты экономикалық дамуға және жалпы қоғамның әл-ауқатына ықпал етеді.
Адамзатқа гендерлік теңдікке жетуге тағы бес ұрпақ немесе 134 жыл қажет екенін айтады аталған зерттеудің авторлары. Әзірге биылғы әлемдегі гендерлік алшақтық 68,6 пайызды көрсетіп тұр, бір жылда 0,1 пайызға өскен.
