МАГАТЭ-МЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ МАҢЫЗЫ ЗОР

Халықаралық атом энергиясы агенттігінің (МАГАТЭ) жарғы­сын­да бекітілген басым бағыттардың бірі бейбіт мақсаттағы ядролық тех­нологияларды игеру болып табылады. Ол үшін МАГАТЭ-мен техникалық ынтымақтастық бағ­дар­ламалары қабылданып, іс жү­зіне асырылмақ. МАГАТЭ-мен ауыл шаруашылығы саласындағы тех­никалық ынтымақтастық бағ­дарламасы бойынша өңірлік жо­баға Қазақстан алғаш рет қатысып отыр. 2007 жылдан бастап Қазақ­стан Республикасының атынан бұл бағдарламаны әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қабыл­дап алып, маңызды іске барынша мән бере жүзеге асырып келеді. Қазақстан МАГАТЭ-ге 1993 жыл­дан бері мүше. Агенттікке мү­ше-мемлекеттермен техникалық ын­тымақтастық (ТЫ) елеулі әлеу­меттік-экономикалық тиімділікке жету орайындағы ядролық техно­логиялардың пайдаланылуын ке­­ңейтуде, тұрақты дамуды қамта­ма­сыз ету жөнінде республика ал­дын­да тұрған басым міндеттерді ше­шу­де маңызды тетік болып табылады. Қазақстан азық-түлік қауіпсіз­ді­гінің жоғары деңгейін қамта­ма­сыз етуге күш салып, осы орайда ауыл шаруашылығын дамыту жөнінде ілкімді көрсеткіштерге қол жеткі­зуде. Азық-түлік қауіпсізді­гінің басты қағидаты – елдегі бү­кіл халықты негізгі экологиялық таза тағаммен, ал өндіріс орын­да­рының шикізатпен өзін-өзі қамта­ма­сыз ете алуы. Өзін-өзі қамтамасыз ету қағидатына сәйкес, оны ше­шудегі басты рөл республиканың тиімді және тұрақты дамыған ауыл шаруа­шылығына тиесілі. Ал оның дамуы дәстүрлі түрде және айтарлықтай дәрежеде астық өндірісінің өнді­рістік-қаржылық нәтижелеріне байланысты болмақ. Қазақстанның астық рыногы өндіруден бастап тасымалдауға дейінгі оның барлық жүйесі мен үдерістеріне инновациялық техно­логияларды енгізе отырып, астық өн­дірісінің өзіндік құнын төмен­дету есебінен ғана нақты дами ал­мақ. Мамандардың пікірі бойын­ша, өндірістің өзіндік құнын төмен­детуде өнімділік факторының маңызы өте жоғары. Гектар бере­кесі әрқашан ауа райы жағдайла­рына, жауын-шашынның мөлшері мен мерзіміне тәуелді болатын­ды­ғы және белгілі. Елдегі астық өн­дірісінің тиімділік пен тұрақтылық деңгейі болжап болмайтын тәуе­келділік жағдайында әлі өте төмен болып қалуда. Ылғалдың жетіспеуі дәнді дақылдардың шығымды­лы­ғын шектейтін негізгі фактор­лар­дың бірі болып табылады. Ал осы шығымдылықтың өзі Қазақстан бойынша орта есеппен гектарына 0,6-дан 1,4 тоннаға дейін ауытқып отыратынын нешеме жылдар бойғы егіншілік тәжірибесі көрсе­тіп беруде. Өткен жылы, бірқатар егістіктер құрғақшылыққа ұшыра­ған кезде, гектар өнімділігі 5 центнерге дейін төмендеді, сөйтіп оның өзіндік құны 25 мың теңгеге дейін жетті. Солтүстік Қазақ­стан­дағы жаздық дәнді дақылдар ал­қап­тары бес облыста шоғырланып, 11 млн. га егістік жерді алып жа­тыр. Мұндағы суарылмайтын дала­лық және орманды аймақтарда жыл­дық шауын-шашын мөлшері 250-400 мм. аралығында болып келеді. МАГАТЭ қаржыландыратын Техникалық ынтымақтастық бағ­дар­ламасына қатысушы мемле­кеттер бірнеше аймақтық топтарға бөлінген. Қазақстан Еуропалық топқа жатады. Аймақтық жобаны іске асыруға Қазақстанмен қатар Албания, Болгария, Грузия, Ма­кедония, Молдова, Польша, Ру­мыния, Сербия, Түркия, Украина және Өзбекстан сияқты елдер қа­тысуда. Жобаның мақсаты келе­шек­тегі селекциялық бағдарлама­ларда пайдалану үшін Шығыс Еу­ропаның табиғи және будан текті дәнді дақылдарының (бидай, арпа және жүгері) генетикалық әра­луан­дығын бағалау болып табылады. Бағалау кезіндегі негізгі құрал ре­тінде осы заманғы ядролық және мо­лекулалық технологиялар қолда­нылады. Өзінің алдына қойылған міндеттерге сәйкес жоба жоғары өнімді абиотикалық факторларға, яғни құрғақшылық пен тұздануға төзімді гермоплазмалар жасаудың генетикалық негіздерін арттыруға және селекциядағы тәжірибелік му­тагенезді қолдану аясын кеңей­туге бағытталған. Осы орайда қа­тысушы елдер арасындағы ақпарат алмасу мен техникалық ынтымақ­тастықты күшейте түсу және ғылыми байла­ныстарды нығайту жобаның маңызды бағдарына айналған. МАГАТЭ қызметінің негізгі бағыттарының бірі мүше елдерге бі­лікті маман қызметкерлер даяр­лауға көмектесу болып табылады. Осынау қызмет аясында МАГАТЭ жобасы бойынша осы заманғы яд­ролық және молекулалық техно­логиялар бойынша оқытатын өңір­лік курстар, үйлестіруші кездесу­лер, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Білім және ғылым министрлігінің Биология және өсімдіктер биотехнологиясы институты мамандарының қаты­суы­мен бірнеше конференциялар өткізілді. Қазақстандық ғалымдар Түркияның Анкара, Польшаның Катовица, Австрияның Зайберс­дорф қалаларында дәнді дақылдар се­лекциясындағы биотех­но­логия­лар және будандарды жақсартудың молекулалық технологиялары бой­ынша МАГАТЭ курстарында біліктіліктерін жетілдіріп қайтты. Өңірлік жоба жүзеге аса бастаған уақыттан бері қазақстандық ма­мандар ядролық, биотех­но­логия­лық әдістемелердің және жаңа молекулалық технологиялардың кең өрісіне шықты. Сөйтіп олар республикамыздағы селекция саласының тиімділігін арттыру мақсатында табысты қолданыла бастады. МАГАТЭ мен Техникалық ын­тымақтастық бағдарламасы сон­дай-ақ бір ел көлемінде іске асы­ры­лып жатқан ТЫ бағдарлама­сы­ның ұлттық жобаларын да өз ны­санасына алады. 2009-2011 жыл­дардағы бағыт аясында 2009 жылы басталған, МАГАТЭ қаржылан­дырып отырған “Бидай мен жүге­ріні ядролық және молекулалық технологияларды қолдана отырып жақсарту” атты KAZ 5002 ұлттық жобасына сәйкес Қазақ ұлттық университеті осы жобаның негізгі ғылыми орындаушысы һәм үйлес­тірушісі міндетін өз мойнына жүк­теген. Осы жолдардың авторы атал­мыш жобаның ұлттық үйлес­тірушісі болып табылады. Жобаны іске асыруға сондай-ақ “КазАгро­Инновация” холдингінің құрамына кіретін Қазақ ауыл шаруашылығы және өсімдіктану ғылыми-зерттеу институты қатысуда. Сөйтіп дәнді дақылдар селек­ция­­сын жақсартуда озық ядролық-физикалық және молекулалық әдіс­термен алмасып ілгері басудың өзі кадр даярлау және осы заманғы жабдықтармен жарақтану, МАГАТЭ ауқымындағы ақпараттық жүйелер­ге қосылу арқылы іске асырылады. МАГАТЭ қызметінің осынау қырлары мемлекетіміздің ғылыми, техникалық және технологиялық әлеуетін нығайтуды қамтамасыз етеді. Жоба шеңберінде бидай мен жүгерінің генетикалық әралуанды­ғын арттыру көзделе отырып, ең жаңа технологияларды енгізу қолға алынды. Осы заманғы зертхана жабдықтарын сатып алу, техника­лық сараптамалық білім мен ұсы­ныстар беру басталды. Республи­каның жетекші мамандары өткен жылы Қытай Ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясы, Шанхай ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясы, Шанхай агробиоло­гиялық тек орталығы ұйымдас­тырған құрғақшылық жағдайында дәнді дақылдардың өнімділігін жақсартудың интегралды тұрғы­лары жөніндегі 3-ші халықаралық конференцияға қатысты. Сонымен бірге әлемнің жетекші орталық­та­рын­да біліктілік арттыру және университеттер мен ғылыми орта­лықтар үшін жоғары білікті ғы­лыми кадрлар даярлау мақса­тында ғылыми сапарлар мен тағылым­дамалар жоспарлануда. Универси­теттің оқу үдерісінде жаңа техно­ло­гияларды пайдалану да іске асырылып жатқан ұлттық жобаның маңызды қырынан саналады. Осы орайда еліміздегі МАГАТЭ-нің Техникалық ынтымақтастық жоба­ларын дайындау және іске асыру бағытында Қазақ атом энерге­ти­касы жөніндегі комитет қызм­ет­керлері үлкен көмек көрсе­тіп отыр­ғандығын атап айтқан ләзім. Осынау маңызы зор халықаралық дәрежедегі техни­калық ынтымақ­тас­тыққа өз тара­пымыздан біз де аса мүдделіміз және осы игілікті іс алдағы уақытта өркен жайып, елімізге пайдасын тигізе беретініне сенімдіміз. Сәуле КЕНЖЕБАЕВА, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, биология ғылымдарының докторы.