«Наз» мемлекеттік би театры – елімізде ашылған алғашқы кәсіби би театры. 2007 жылдың 1 наурызында қала әкімінің шешімі бойынша Астана қаласы әкімдігінің «Наз» мемлекеттік би театры болып өз алдына шаңырақ көтерді. Театрдың іргетасын қалаған кәсіби хореографтар – Еркебұлан және Қадиша Ағымбаевтар.
Төр қаламен түйдей құрдас театр елордамыздың мәдени-рухани дамуына зор үлес қосып қоймай, еліміздің мәдени кеңістігінің жаңа белеске көтерілуіне де ерекше әсер етті. Дәстүрлі қазақ би өнерін дамыту, ұлттық фольклор мен этнографияны кеңінен насихаттауды мұрат тұтқан ұжымның өнер әлеміндегі орны айрықша. Осы қиын да қызыққа толы 25 жылдық шығармашылық жолда, әсіресе театрдың негізін қалаған Еркебұлан мен Қадиша Ағымбаевтардың еңбегі ерен.
Қазақ өнерінің жанашыры, аңыз адам Өзбекәлі Жәнібековтің шекпенінен шығып, тәрбиесін көрген, өнерді шын түсініп, бағалай білетін би өнерінің майталмандары Еркебұлан Мүлікұлы мен Қадиша Ермекбайқызының Ө.Жәнібековтен көрген ұлағатын өз тәжірибелеріне арқау етіп, үлкен ұжым құруы кездейсоқтық болмаса керек. Бүгінде бірі театрдың директоры, екіншісі көркемдік жетекшісі болып түсініскен тандем, үнсіз ұғысқан үндестікте үйлесімді еңбек етіп келе жатқан сол жарасымдылық ұжымның да мәртебесін асқақтатып, атағын алысқа жеткізіп жүр. Оның айқын айғағы «Наз» мемлекеттік би театры осы жылдар ішінде мемлекеттік маңызы бар іс-шараларға қатысып, Норвегия, Израиль, Түркия, Қатар, Қытай, Румыния, Испания, Үндістан, Морокко, Франция, Швейцария, Португалия, Иордания, Мысыр, т.б. мемлекеттерде өнер көрсетіп, еліміздің мәртебесін биіктетті. Театрдың 25 жылда жеткен жетістіктері де аз емес. Атап айтсақ, 2001 жылы IV Халықаралық «Шабыт» шығармашыл жастар фестивалінің Гран-при иегері, Қазақстан Жастар одағы сыйлығының лауреаты (2002), 2004 жылы – «Алтын мүсін» иегері (Қытай); М.Эсамбаев атындағы IX Халықаралық фестивалінің лауреаты (Грозный), XXI «Шабыт» Халықаралық шығармашыл жастар фестивалінің Гран-при иегері (2018) болса, «Nauryz – 2021» Тұңғыш Ұлттық сыйлығымен марапатталды.
«Халқымызда «Наз» деген елдің өкпе-реніштерін айту, жеткізу, білдіру мағынасында қалыптасқан форма ғой. Негізінде «Наз» деген – адамның ішіндегі сырын сенімді жанға ақтару. Бірақ бұл сөзді тек біржақты қарауға болмайды. «Қуанышыңды, сырыңды ақтару» деген баламасына неге мән бермеске? Менің ойымша, наз бидің ішкі жай-күйін, сезімін, сырын білдіретін айшықты сөз деп ойлаймын. Біз сызылып та, кербезденіп те, батыр, өжет болып та билейміз ғой. Би арқылы ішкі сезімнің әртүрлі күйін көрсетеміз. Біраз жыл бұрын өмірдегі әрі өнердегі серігім Еркебұлан екеуміз «Осы атауды өзгертсек қалай болар екен?» деп біраз ойланған едік. Ойлана келе, театрдың атауын ауыстырмаймыз деп шештік. Халық бізді «Наз» деп таниды», деп тарихтан тарқата сөз қозғаған театрдың көркемдік жетекшісі әрі бас балетмейстері Қадиша Ермекбайқызы аталып өтіп жатқан мерейтойдың мән-маңызына да жан-жақты тоқталды: «Бұл мерейтой – театрдың ширек ғасырлық шығармашылық еңбегінің нәтижесін қорытындылап, жаңа белестерге қадам басу мүмкіндігі. Тек қорытындыларды шығару ғана емес, болашаққа жаңа жоспарлар құру. Театрды алда жаңа гастрольдер, халықаралық жобаларға қатысу және жаңа шығармашылық белестер күтіп тұр», деді өнер иесі.
25 жыл! Бұл жай алға жылжыған жылдар көші ғана емес, ширек ғасырлық еңбек пен табыстың, шығармашылық жолдың жарқын көрінісі. Осы уақыт ішінде ұжым тек танымалдылыққа ие болып қана қоймай, көрермендердің риясыз махаббатына бөленіп, би өнерінің бекзат әлемінде шеберлік пен сұлулықтың шынайы символына да айнала білді. Өз елімізде ғана емес, шет мемлекеттерге «қазақ» деген мыңжылдық тарихы бар ел болғанын, көне өркениеті мен мәдениеті болғанын хореография тілімінен жеткізіп жүрген бірегей театр. Осы жылдар ішінде репертуарының сан алуандығымен көрерменін таң қалдырып, 200-ден астам би мен хореографиялық қойылымдарды тарту етті. Спектакльдерінен классикалық балеттен бастап заманауи би бағыттарына дейінгі жанрлардың әртүрлілігін көруге болады.
Театрдың мерейтойын ресми мерекелеу Ұлттық музейде ұйымдастырылған «25 жылдық белес» атты көрменің салтанатты ашылуымен басталды. Өнер ордасының тарихы мен шығармашылық жетістіктерін көрсететін көрмеге театрдың мемлекеттік және Халықаралық байқаулардан алған марапаттары мен сыйлықтары, әр жылғы қойылымдар мен концерттерді еске түсіретін фотосуреттер мен картиналар, сондай-ақ сахналық костюмдер қойылды. «Фотосурет», «Премьералар мен концерттер» және «Сахналық костюмдер» атты үш бөлімнен тұратын көрменің алғашқы бөлімінде өнер ұжымының әр жылдарда халықаралық байқаулардан алған марапаттары мен шетелдерден келген кәдесыйлар орналасса, «Премьералар мен концерттер» бөлімінде, атауы айтып тұрғандай, театр сахнасында қойылған «Шыңғысхан», «Әзімнің әңгімесі», «Нұрғиса» хореографиялық спектакльдерінің, «Самғау», «Шабыт», «Шаңырақ», «Желдірме», «Серпін», т.б. билерінің қойылу тарихынан ақпарат беретін картиналар қойылған. Ал «Сахналық костюмдер» атты соңғы бөлімінде көрерменнің есінде қалған сахналық костюмдер орналасқан. Атап айтсақ, «Мың бір түннің бір түні» спектакліндегі Эсмигюльдің, Әтектің, «Тұйғындар» спектакліндегі «Сарбаз» бейнесі, «Әзімнің әңгімесі» спектакліндегі «Айлакер шал», «Шыңғысхан» спектакліндегі Ана, Бұғы бейнелері, «Серпін» биінің сахналық костюмі, т.б. ұсынылды. Көрме Ұлттық музейде 2024 жылдың 21 қарашасынан 20 желтоқсанына дейін жұмыс істейді.
Көрмеден көңіл марқайтып шыққан қауым Ұлттық музейдің Ғылыми кітапханасында өткен Театр қайраткерлері одағының мүшесі, «Мәдениет саласының үздігі», журналист Толқын Сұлтанның ««Наз» мемлекеттік би театры. 25 жылдық белес» атты кітабының тұсаукесеріне куә болды.
Айтулы кітап – «Наз» мемлекеттік би театрының 25 жылдық мерейтойына арнап жазылған алғашқы еңбек. Еліміздегі тұңғыш би театрының құрылуы, қалыптасуы мен жеткен жетістіктері, шығармашылық жолы сараланып, оқырманға ұсынылып отыр. Кітаптың би өнері туралы айтар танымдық, тағылымдық мәні зор. Бұл еңбек өнер зерттеушілеріне, жоғары және орта арнаулы оқу орындарының оқытушыларына, студенттерге және өнерсүйер қауымға арналған. Сондай-ақ хореография саласы мамандарының театр туралы ой-пікірлері мен жалпы қазақ ұлттық би өнеріне деген пайымды ойлары баяндалады.
«Осы кітапты жазсаң» деген ұсынысқа бір жыл ойланып, әрең келістім. Келіспеген себебім, аз уақытта материал жинап, оны қағазға түсіру, түсіну, қорытынды шығару оңай емес. Ал келіскен себебім, өзім қызмет ете жүріп, жан дүниеңнің осы әлеммен тұтасып, шабыт алып, әртістердің жанкештілігіне таңғалып, өз бағасын ала алмаған кезінде қарның ашып, жүрегің сыздайды екен. Аз болса да осы театрдың дамуына өз үлесімді қосып, көзқарасымды білдіргім келді. Бұл кітап әдеби көркем шығарма емес. Мұнда нақты деректерге сүйенген, осы театрдың қалыптасуына ықпал еткен азаматтар мен әртістердің естеліктері мен пікірлері жан-жақты әңгімеленеді», дейді театр туралы жарық көрген жаңа кітаптың авторы Толқын Сұлтан.
Мерейтойлық іс-шаралар легі одан әрі «Наз» мемлекеттік би театры – ұлттық бидің феномені» атты дөңгелек үстелге жалғасты. Мазмұнды жиында еліміздің әр өңірінен келген Гүлжан Талпақова, Тойған Ізім бастаған хореография саласының майталмандары театрдың өсу жолдары мен стратегиясын, қазақтың би өнеріне қосқан үлесін талқыға салды.
Танымдық мәні зор тағылымды шара «Алдар көсе» хореографиялық спектаклімен түйінделді. Қоюшы балетмейстерлер Уалитбек Сиязбеков пен Әмина Самарбаеваның суреткерлік сараптауында ұсынылған айтулы қойылым – театрдың XXV жаңа маусымындағы ірі жобаларының бірі. Спектакльде Алдар көсенің бастан кешкен оқиғалары, сараң байдың қулығы мен жамандығы әшкере болады. Сондай-ақ қойылымда ғашықтар оқиғасы да қалыс қалмайды. Елентай мен Айсұлу үшін де бірге қуанып, бірге мұңаясыз. Театрдың басты ұстанымдарының бірі – қазақ фольклоры мен этнографиясын насихаттау болса, қойылымда қазақтың тұрмыс-салт жырлары, дәстүрлері де мол көрініс табады. Спектакльде Алдар көсе бейнесін Санат Калимбетов, Ислам Аббасов, Байды – Марғұлан Жеңісов, Айсұлуды – Әдел Нұрғияс, Елентайды – Аманбек Кайдасынов, Бәйбішені – Гүлдана Кадерова, байдың шабарманын – Бейбарыс Ғазизов кейіптесе, зұлым перілер рөлін Данара Нұрғалиева, Карина Рыбкина, Үрия Дәулет, Нұрлыай Ғайнолла, Назира Ташмағанбетова, Айару Сайып-Назар, Рима Пашан бастаған әртістер шоғыры би тілінде кемеліне келтіре кейіптеді. Қойылым «Астана» эстрадалық-симфониялық оркестрінің сүйемелдеуімен өтті.
Иә, осы кеште куә болғанымыздай, «Наз» мемлекеттік би театры соңғы жылдары қазақ хореографиясынан ерекше орын ала отырып, тек танымалдылыққа ғана қол жеткізбей, сонымен қатар көрерменнің сүйіспеншілігіне де бөленген бірегей өнер ұжымына айналды. Театр шығармашылығы тек елімізде ғана емес, халықаралық деңгейде де танылды. Осы уақыт ішінде театр хореографтары өз қойылымдарында романтикалық нәзіктік пен драмалық шиеленістен бастап, кең ауқымды эмоциялар мен терең сезімдерге дейінгі түрлі оқиғаларды көрсетуде шеберлік биігіне жетті десек, артық айтқандығымыз емес. Қойылымдардағы әрбір қозғалыс пен хореографиялық шешім көрерменді баурап алады. Көркемдік тәсілдер мен костюмдер, декорациялар – бұл театрдың басты ерекшеліктерінің бірі. Суретшілер әр қойылымда ерекше атмосфера жасай отырып, көрерменді таңғалдыруды әлдеқашан әдетке айналдырған. Би театрының визуалды бөлігі әрдайым көркемдік тұрғыдан жоғары деңгейде. Театр өзінің таланты мен шығармашылығына деген адалдықпен бірнеше буын хореографтар мен орындаушыларды тәрбиелеп, олардың еңбектері арқылы театрдың даңқты дәстүрлерін жалғастырып келеді. Театрдың жетістігі мен құпиясы да, бәлкім, осы өнерге деген шексіз адалдық пен шыңдалған шеберлігінде жатса керек.
Тақырыпқа орай: Ұлттық өнердің жеңісі
«Наз» мемлекеттік би театры – еліміздегі ұлттық бағыттағы құндылықтарымызды насихаттайтын тұңғыш кәсіби би театры. Бізде түрлі балет, опера театрлары бар. Бірақ нақты өзінің қолтаңбасы мен бағыты ұлттық ерекшеліктерге негізделген кәсіби театр жалғыз. Алда әлі де талай театр ашылар, бірақ бірінші болып «Наз» театры аталатыны сөзсіз. Себебі ол ешкімге ұқсамайтын дара жолымен тарихқа енді. Осы тұста, әсіресе, талантты жұп Еркебұлан мен Қадиша Ағымбаевтардың еңбегін айрықша атап өткім келеді. Олар тарихты өз қолдарымен жасады. 25 жылдық жарқын жетістік – сол есепсіз төгілген маңдай тердің жемісі. «Наздың» тарихы ғасырдан-ғасырға жалғассын деп тілеймін.
Гүлжан ТАЛПАҚОВА,
биші, Қазақстанның халық әртісі
Ынтымағы жарасқан ұжым
Мемлекеттік «Наз» би театры құрылғаннан бергі 25 жыл ішінде өзін керемет сахналық костюмдерімен, бай репертуарымен, орындаушылық шеберлігімен мықты кәсіби ұжым ретінде көрсете білді. Хореография өнері негізінің бірі – ұлттық фольклорды насихаттау, қазақ халқының би мәдениетін дамыту және байыту, әлем халқының хореографиялық материалдарына үндеу, хореографияның жаңа бағыттарын батыл игеру, жоғары эстетикалық мәнер – «Наз» би театрының бүгінгі күндерінің даму ұстанымдары. «Наздың» сәттілігінің негізі – көркемдік жетекші мен бас балетмейстердің және репетитор-ұстаздар құрамының мықтылығы, ауызбіршілігі, олардың кәсіптік деңгейі, үздіксіз шығармашылық ізденуі, ынталылық және еңбеққорлығы.
Гүлбану МЫРЗАБАЕВА,
Қызылорда облыстық филармониясы «Томирис» би ансамблінің бас балетмейстері
Бәсі биік театр
1999 жылы Астана қаласының Мәдениет департаменті жанынан «Наз» халық би ансамблі құрылған болатын. Ансамбльдің жетекшілері – кезінде «Алтынай» фольклорлық би ансамблі құрамында өнер көрсеткен ерлі-зайыпты Еркебұлан және Қадиша Ағымбаевтар. Сол жылы Астана қаласы Мәдени басқармасының шақыруымен «Наз» халық би ансамблін құру жұмысына екеуі қызу кірісті. «Наз» театрының алғашқы қойылымдары қазақтың ұлттық эпостарын, аңыздарын және дәстүрлі мәдениетін сахналаудан басталды. Уақыт өте келе театр классикалық хореография элементтерін біріктіріп, қазақтың бай мәдениетін жаңаша түсіндіруді мақсат етіп қойды. Театр көптеген халықаралық фестивальге қатысып, ел мәдениетін әлемдік аренада танытты. «Наз» театрының шығармашылығы тек елімізде емес, шетелде де жоғары бағаланып, өнерсүйер қауымның назарын аударып келеді. Театрдың билері қазақтың осындай бай салт-дәстүрлерін сахнада көрсетіп, халықтық мәдениетті заманауи өнерге сай үйлестіре отырып бейнелейді. Сонысымен де «Наздың» бәсі қашанда биік!
Балжан ТЛЕУБАЕВА,
Ж.Ташенов атындағы университеттің Өнер кафедрасы меңгерушісі,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
