АБАЙ РУХЫ ТӘУЕЛДІ БОЛА АЛМАЙДЫ

“Тәуелсіздік және абайтану” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциядан кейінгі пайымдама Алдымен аталмыш жиын ұлы ақынның алда келе жатқан 165 жылдығына орайлас өткізілгенін айта кетейік. Осынау игі іске мұрындық болушы да сол баяғы тәңір жа­рылқағыр Мұхтар Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты. Жиынның өт­кен жері – Алматыдағы “Әуезов үйі” ғы­лыми-мәдени орталығының мәжіліс залы. Әдебиет және өнер институтының  директоры, академик Сейіт Қасқабасов келелі ойлармен кеңінен толғай бастап, бір арнаға түсірген әңгіме беті тәуелсіздік жылдарындағы Абайтану мәселелерін қам­тып қана қоймай, Абай және тәуелсіздік деген темірқазық тақырыпқа бұрыла берді. Иә, шынында да, ұлы ақын һәм ойшыл­дың жаңа заманда жаңаша зерттеп-зер­де­ленуі бір бөлек. Бірақ біз оған барар жолда әуелі Абай мен тәуелсіздіктің арақаты­на­сын ажыратып алуымыз керек сияқты. Жіті үңіліп қарар болсақ, Абай мен тәуел­сіздік үйлескен, үндескен егіз ұғымдай десек, шындықтан алыс кетпейміз. Осы арада конференцияда құттықтау лебіздерін білдірген Моңғолияның Қазақстандағы елшісі Харавчийн Аюурзананың, Ресей Федерациясының Алматыдағы бас кон­сул­ды­ғының консулы Ильдус Тархановтың, Иранның Қазақстандағы елшілігі жанын­дағы мәдени орталық төрағасы Делавар Мұхаммедпурдың сөздеріне жүгінсек, Абай мұрасы сол елдермен арадағы достықтың алтын көпіріне айналып отырған көрінеді. Мәскеуде Абай ескерткіші қойылды. Ыстамбұл мен Анкарада екі мектеп пен бір көшеге хакімнің аты берілген. Моңғолдар Абай даналығынан өз ана тілдерінде су­сындауда. Демек, Абай – тәуелсіздігіміздің әлем елдеріндегі бас елшісі. Ал енді Қазақ­стандағы Түркия елшілігінің білім жө­нін­дегі кеңесшісі доктор Кадир Четиннің: “Ұлы ойшылдың қара сөздерін оқығанда, қазақтардың тәуелсіздікке барар жолын­да­ғы маңызды тастардың бірі Абай тара­пы­нан қаланғанын көрдім. Абай тәуелсіздікке апарар жолды әу бастан-ақ нұсқап көрсет­кен”, деп айтуы әулиедей әділ пікір. Әділ пікір. Әйтсе де алғашқы айтылуы емес. Бүгінгі қазақ қоғамында, зиялы қауым мен ғалымдар ортасында Абай мен тәуелсіздік арасына теңдік белгісі әзелден-ақ тартылған-ды. Себебі, Абай даналығын, Абай рухын қанына құйған халық бодан болумен, басқаға кіріптарлық күй кешумен ешқашан келісе алмас еді. Ұлт-азаттық күре­сінің соңғы қамалы – Кенесары хан шейіт болардан екі жыл бұрын қазақ сахарасындағы Шыңғыстаудың бауырында тәңірінің сыйындай болып Абай туды. Отаршылдықтың қара күшіне басқа қайран қалмаған шақта Абай үлгісі, Абай жолы халық рухының терең қойнауларынан тәуел­сіздік күресін жаңаша жалғастырар жаңа қуат таба білді. Ұлттық сана мен ақыл-ойының буырқанып, булығып жат­қан жаңа қайнарларын ашты. Қазақ қо­ғамының жиырмасыншы ғасыр басындағы Әлихан мен Ахмет бастаған қайраткер зиялылары оқуға, өнер-білімге, дүниенің кілтін табуға үндеген, оянуға шақырған ұлттық сана сілкінісінің бастауында Абай, оның өлмес те көнермес шығармалары, “қуатты ойдан бас құраған” ақылман өлең­дері мен ғақлия қара сөздері тұрды. Тәуел­сіздікке мәдениеті биік, ішкі рухани қуаты зор халық қана лайық болар болса, Абай өнегесі ұлт бойында сондайлық қасиеттерді жүз жыл бойы үздіксіз тәрбиелеп қалып­тастырды. “Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жү­рекке” негізделген қазақтың жаңа мәде­ниеті, жаңа күрес жолы таңбаланып ай­қын­далды. Сол мәдениет пен өркениетке ұмтылыс, Абай оятқан ұлттық ұлы рух бо­лашақта құлдық қамытын лақтырып таста­май тұра алмас еді. Һәм рухани тәуел­ді­лік­пен қоңсы қона алмас еді. Солай болды да. Міне, жиырма жылдың бедеріне жа­қын­дады, шүкір құдайға, Қазақ елі тәуел­сіз. Бостан, еркін, кеудесі биік. Әлемге айқара есік ашқан ақ-адал бейіл танытқан тәуелсіз Қазақстан өзінің ішкі-сыртқы сарабдал саясатында ұлт ұстазының “Адам­заттың бәрін сүй бауырым деп” деген ізгілікті ұлағатын, ұстынды қағидатын басшылыққа алған. Иә, осындайда: “Елу жаста елім бар деп айта алмай, Кетпес естен күңіренгенің мұңлы Абай. Елім бар деп айтатұғын келді күн, Елім бар деп шырқатайын мен бүгін, Қойсын енді Қор­қыт күйі сарнамай” деп жырлаған қайран Қасым ақын ойға оралады. Сол Қасым ақын өзі де шерлі еді. Абай армандаған, Қасым “Сен неткен бақытты едің келер ұрпақ” деп алыстан келбетіне таңырқап, сұлбасын болжалдаған нағыз еркін де бос­тан ел болу бақытына біздің заманымызда қол жеткеніне мың да бір шүкір. Абайтану ғылымының да еркін қарыш­тауына осы тәуелсіздік заманы мол мүм­кін­діктер беруде. Осы арада жиынды ашып тұрып академик Сейіт Қасқабасов орны­мен айтқан мына бір жәйттерге мән бер­мес­ке болмайтындай. Кеңестік кезеңде Абай­ды әсіресе әсіре орысшыл, атеист қылып шығарғанымыздай, енді еркіндік қолға тиді екен деп оны баз-базында экономист, физик, химик, молда қылудың да жөні жоқ. Абай, ең алдымен, ұлы ақын. Ол – ренессанстық тұлға. Ол қазақ топырағында алғаш рет әдебиеттің негізгі міндет – мис­сиясын – көркемдік-эстетикалық талап­та­рын, ой мен сезім бірлігін бірінші орынға шығарып, ең қымбат қазына – адам деген түпқазық идеяны, жалпыадамзаттық мәсе­ле­лерді көтерді. Ендеше, абайтанудың алда тұрған міндеті көп. Біз болсақ, оның ақын­дығының өзін әлі ашып көрсете алмай жатырмыз. Текстологиясын толық талдап бітірдік деп айта алмаймыз. Абай траге­диясының ішкі қалтарыстарына дендеп кіріп, Абай жұмбағын шешуде әлі де ұшы-қиырсыз ізденіс керек деген академик сөзінің дұрыстығы да ден қоярлықтай. Абай атындағы Қазақ ұлттық педа­го­ги­калық университеті жанындағы абайтану ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі, филология ғылымдарының докторы, про­фес­сор Мекемтас Мырзахметұлы Абай­тану­дың бүгінгі таңдағы ахуалын бажайлай келе, оны үш кезеңге бөлді. Атап айтқанда, олар шартты түрде Әуезовке дейінгі, Әуе­зов кезіндегі (1934-1961 жылдар) және Әуе­зовтен кейінгі кезеңдер болып табылады. Әрине, осындағы Әуезовтен кейінгі кезең дейтіннің өзі тәуелсіздікке дейінгі және тәуелсіздік алғаннан кейінгі болып екіге бөлінетіндігіне де сөз жоқ болса керек. Ал жоғарыда айтқан екінші кезең, яғни Әуе­зов дәуірі аса қиын, қасіретті кезең сана­ла­ды. Бұл уақытта Абайға қарсы айқай-сүрең көтеріліп, аласапыран шабуылдар басталған. “Абай байшыл идеологияның, үстем таптың ақыны. Өзі де бай болған, қажының баласы. Бізге қажет емес. Біз мә­дениетті жаңадан жасаймыз” деп шуыл­дас­ты. Мұндай тұрпайы социологиялық шу­ыл­даққа қарсы алғаш мақала жазған­дар­дың бірі Құдайберген Жұбанов болатын. Әлбетте, Абайды қорғауда, шығармаларын жарыққа шығаруда Әуезов сіңірген еңбек ересен. Ал кейінгі кездерде Абай және Шығыс тақырыбы біртіндеп қозғалғанда осы Мекемтас ағалар коммунистік идео­ло­гия­ға түрпідей тиер ғылыми тезистерін өт­кізу үшін сол Әуезовтің өзін, оның асқар таудай абырой-беделін қалқан етіп отырған екен. Қазіргі ақселеу шашты абыз ғалы­мы­мыз­дың сөзіне жүгінсек, “Не пайда бар – мың надан, Сыртын естіп таңдансын. Онан-дағы бір есті, Ішкі сырын аңғарсын” деп Абайдың өзі айтқандай, ішкі сырын аңғарған, жұмбағына бойлаған бірінші есті адам Әуезов болып шыққан. Абайтанудағы анық Әуезов концепциясы: Абайдың үш даналық қайнарынан нәр алғандығы. Ол үш қайнар: Батыс, Шығыс және туған хал­қының даналығы. 1949 жылы космополи­тизм туралы белгілі қаулы шыққаннан кейін Батыс та, Шығыс та құрдымға кетірі­ліп, “Абайды Абай еткен нелер?” деген күр­меуі аса қиын мәселеде орыс ықпалы­ның озық рөлі ғана қалдырылған. Әрине, бұл арада орыстың прогрессивті озық мә­де­ниетіне ешкім топырақ шашып отырған жоқ, Пушкин мен Лермонтовты ешкім ешқашан да жоққа шығармайды. Тек соны айта отырып, басқа қайнарларды да ұмыт­пайық. Абайды толық танып-білу үшін бұрынғы Әуезов концепциясын толықтай қалыпқа келтіру, Абай мұрасын жаңа қы­рынан зерттеу керектігі жөніндегі М.Мыр­зах­метұлының пікіріне айрықша зер салу керек-ақ. Әдебиет және өнер институтының абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімі­нің меңгерушісі Серікқазы Қорабай Абай­танудың өткені мен бүгінін кеңінен қау­сыра шолды. Абай өмірі мен шығарма­шы­лығын зерттеудің алғашқы тәжірибесі Ә.Бөкейхановтың ұлы ақын қазасына бай­ланысты жазған мақаласынан басталып, Кәкітай Ысқақұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Ду­латұлы мақалаларында жалғасын тап­қаны мәлім. М.Әуезов Абайтануды дербес ғылым саласы деңгейіне көтерді, ақын шығармаларының ғылыми басылымдарын дайындап шығарып, көп жылдар бойғы ізденістері мен зерттеулері нәтижесінде Абайдың ғылыми өмірбаянын жазды.  Әуезов заманында және Әуезовтен кейін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тәжібаев, Б.Ер­закович, Қ.Мұхамедханұлы, М.Силь­чен­ко, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қи­ра­баев, М.Мырзахметұлы, Р.Сыздықова, Ж.Ысмағұлов және басқалар абайтану ғылымына өзіндік үлестерін қосты. Абайтану ғылымы еліміз тәуелсіздік ал­ған жылдары ғана коммунистік идеология ұстанған қатаң қағидалардың тар шең­бері­нен шығып екінші тыныс алды. Осы жұ­мыстың бел ортасында ұлттық әдебиеттану ғылымының қара шаңырағы – М.О.Әуе­зов атындағы Әдебиет және өнер инс­ти­туты тұрды. Ұлы ақын шығармаларын тәуелсіздік мұраттары тұрғысынан жаңаша пайымдау қажеттігі жете түсінілді. Сөйтіп, академик С.Қирабаевтың басшылығымен Абай шығармашылығын арнайы зерттейтін бөлім ашылды. Бұрынғы ескертпелер еске алынып, жаңадан тыңғылықты мәтіндік зерттеулер жүргізіле отырып, Абай шы­ғар­маларының екі томдық толық жинағы дайындалды. Абай шығармаларының бұл екі томдық академиялық толық жинағы абайтану тарихындағы үлкен жетістік болды. Сол кезде ақынның 150 жылдық мерейтойы аясында 1994 жылы шыққан “Абай және қазіргі заман” зерттеулер жи­на­ғы абайтанудың өзекті мәселелерін қам­тыған жаңа көзқарастармен ерекшеленсе, Ж.Ысмағұловтың “Абай: ақындық та­ғылымы” монографиясында ұлы ақынның кемеңгерлік кемелдігі ашып көрсетілді. Осы жылдарда Алматыға Семейден арнайы алдыртылып жұмыс істеген атақты ғалым Қайым Мұхаметханұлы сияқты аяулы ағаның  абайтануда аса айшықты із қал­дыр­ғанын айтқан ләзім. Ақын мерейтойы атап өтілген 1995 жылы Абай шығармашылығына байла­ныс­ты елуден астам кітап жарық көрді. Ел тарихында алғаш рет “Абай” тұлғалық энциклопедиясының шығуы үлкен мәдени оқиға ретінде есте қалды. Сол жылы шық­қан ғылыми еңбектер арасында академик Зәки Ахметовтің “Абайдың ақындық әлемі” атты монографиясы дараланып көрінеді. Бұл абайтанудағы жаңа сөз бола­тын. 1990 жылдарда абайтану саласында аға ғалымдардың бірі Мекемтас Мыр­захмет­ұлы да өнімді еңбек етті. Бұған ғалымның “Абайдың адамгершілік мұрат­тары”, “Абай және Шығыс”, “Абайтану тарихы” атты монографиялық зерттеу ең­бектері дәлел. Абайтану саласында аз ғана жұмыс істесе де, құнды зерттеулер қалдыр­ған әдебиетші, архивтанушы Бейсенбай Байғалиев еңбегін атап кеткен абзал. Абайтануға шынайы қамқорлық жаңа ғасырда жаңа қырынан көрінді. Академик С.Қасқабасовтың басшылығымен инсти­тут­та абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімі ашылды. Бөлімді алғаш басқарған академик З.Ахметов, одан кейін жетекші­лік еткен Асқар Егеубаев абайтану алдын­да тұрған келелі міндеттерге үлкен жауап­кершілікпен қарап, 10 томдық “Қазақ әде­бие­ті тарихының” Абай дәуіріне арналған томдарын жаңаша жазуға белсене атса­лыс­ты. Бұл үрдісті бөлімге соңғы бес жылдай басшылық еткен білікті ғалым Жұмағали Ысмағұлов сәтімен жалғастырды. 2004 жылы Абайдың қайтыс болғанына 100 жыл толуына арналған “Қазақтың бас ақыны” атты халықаралық ғылыми-теориялық кон­ференция, 2007 жылы “Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті”, 2009 жылы “Абай мұрасы – қазақтың ұлттық қазынасы” атты республикалық ғылыми-теориялық конференциялар өткізілді. Бұл ғылыми мәс­лихаттарда алыс-жақын мемле­кет­тер­дің, еліміздің көрнекті ғалымдары абай­та­ну­дың көкейкесті мәселелеріне байла­ныс­ты мазмұнды баяндамалар жасап, құнды пікірлер айтты. Үш конференция мате­риал­дары да жеке-жеке кітап болып жарық көрді. Иә, Абайды зерттеу жалғасуда. Абай – мәңгілік тақырып, таусылмас рухани қа­зына. Осы ретте Серікқазы Қорабай Абай мұрасын зерттеушілердің қазіргі буынына академик Зәки Ахметов айтатын тарихи және бүгінгі заман тұрғысынан қарайтын талдау қағидаттары жетіспей жататын­ды­ғына тоқталды. Абай шығармашылығының ең басты сипаттары ретінде жаңашылдық, шыншылдық, сыншылдық, сыршылдық болатын болса, бір-бірінен нәр алып, біріне-бірі әсер етіп тұратын ажырамас осы көркемдік жүйе шарттарын қазіргі зерттеу­шілер әлі де болса жете ұстанбай келеді. Абайтанудың көкейкесті мәселелері жетерлік. Абайдың қайнар бұлағы – Шығыс әдебиеті күн тәртібінен түскен жоқ. Сондай-ақ абайтану мәселесімен айналысатын ғылыми мекемелер арасында өзара шығармашылық байланыстың жоқтығы да қынжыларлықтай жәйт екен. Мысалы, Абайдың Семейдегі мұражайы сол Семейде шығатын “Абай” журналын алмайтынын дұрыс дей аламыз ба? Әлі күн­ге дейін ұлы Абайдың нақты туған күні­нің ғылыми, ресми тұрғыдан айқын­далмай отырғанын да ежелгі бейқам­дығымызға балаймыз ба? Конференцияда осындай кемшін тұстар да айтылмай қалған жоқ. Абайдың “Жи­де­бай-Бөрілі” мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби мемориалдық қорық-мұра­жайы­ның директоры Жандос Әубәкір, Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы Айгүл Ісімақова, институттың бас ғылыми қызметкері, филология ғылым­дары­ның докторы Сәрсенбі Дәуітов, Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы Ислам Жеменей, Нұр-Мүбәрак Египет ислам мәдениеті университетінің проректоры, профессор Шәмшәдин Керім, филология ғылымдарының докторы Салтанат Ізтілеуова және басқалар абай­танудың бүгін таңдағы өзекті мәселелерін ортаға салды. Тағы бір жайға қуандық. Түрік азаматы, жайсаң замандас, “Қазақстан-ZAMAN” ха­лықаралық саяси-қоғамдық газетінің ди­рек­торы Ахмет Аляз Абайдың “Ескендір” поэмасы мен “Көроғлы” эпосының бай­ланысын зерттеп, диссертация қорғағалы жүргенін осы конференция барысында білдік. Бұл жайдың өзі де Қазақ елі, қазақ халқы тұрғанда, тәуелсіздігіміз салтанат құрып жатқанда ел-елдің арасындағы достық көпіріне айналған Абайдың да жасай беретініне тағы бір айғақ болғандай. Қорғанбек АМАНЖОЛ. АСТАНАДАҒЫ  АБАЙ ЕСКЕРТКІШІ ТҮБІНДЕГІ ОЙ Сыры-мұңы – Ғасырлар ғұмырында, Ұлылығы – Ұлтының ұғымында. Сағындырып келгендей Астанаға, Табындырып тұрғандай Тұғырында. Көк сеңгірге төбесі тиіп тұрар, Өне бойы Өлең боп ұйып тұрар. Қай жағынан мейлі сен қарасаң да, Бәрібір ол, Бәрінен биік тұрар. Тірлігінде таптырмай уақыт тұрақ, Тағдырының дәм-тұзын татып бірақ... Бұрынғыдан көрініп көңілдірек, Бұрынғыдан болғандай бақыттырақ. Қатар тұрған Ай болып, Күн қасына. Бүтін дүние сыйғандай бір басына. Шыңғыстаудың қарайып бір шыңындай, Кеткендейін зорайып тұлғасы да. Алаң болып далаға ойын бөліп, Бірте-бірте қалаға бейімделіп. Астанасы салынып болғаннан соң, Қарайтындай асқпай кейін келіп. Бұл күндері мереке-мерейім көп, Бәйтеректің жемісін терейін деп. Арғы бетке аяңдап бара жатыр, Астананың қызығын көрейін деп. Ақыл – серік мұндайда, Сенім – берік. Арқа-жарқа Арқаның елін көріп, Алматыда шапанын шешіп тастап, Астанаға жеткендей жеңілденіп. Ел-жұртының қадірін жаңа ұққандай, Қарайды ол қияға анық барлай... “Қалың елім – қазағым...” деген сөзді Қабағынан айтпай-ақ танытқандай. Атқан таңның нұрындай Арайлана, Ырзалығын білдіріп, әрі ойлана... Күллі әлемді сыйдырып Құшағына – Тек осылай тұрады Абай ғана! Серік ТҰРҒЫНБЕКҰЛЫ.