Коллажды жасаған – Амангелді Қияс, «ЕQ»
Майкл РОССИ,
Нью-Джерсидегі Ратгерс университетінің (АҚШ) қызметкері
Әлемде тепе-теңдік сақтау маңызды
Қазақстан осы орайда қызықты кейс-стади ұстанып әрі ұсынып отыр. Оның теңдестірілген және дәйекті бейбіт сыртқы саясаты көпвекторлы саясат ретінде сипатталған. Бұл елге ішкі және аймақтық тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік берді. Осы тұрақтылық Қазақстанның ішкі саясатында және Астанада үш жылда бір рет өткізілетін Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері съезінің бастамасында көрініс тапқан, конфессияаралық диалог пен бейбітшілікке ықпал ететін бірлік пен этникалық келісімге деген адалдығының негізінде жатыр. Солтүстігінде Ресеймен, шығысында Қытаймен көршілес жатқан Қазақстанның сыртқы саясаты шағын және орта державалардың тұрақтылығы төмендеп, барған сайын көпполярлы жаһандық тәртіпті қалай басқарамыз дегендерге маңызды сабақ береді.
Қазақстанның 90-жылдардың басында кеңес одағынан тәуелсіздік алғаннан кейін қалыптасқан сыртқы саясаты Ресей, Қытай, АҚШ және Еуропалық одақты қоса алғанда, түрлі жаһандық ұйымдармен қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Мысалы, Қазақстан – Еуразиялық экономикалық одақтың құрамындағы ел. Сонымен қатар 2015 жылы қол қойылған Кеңейтілген серіктестік және ынтымақтастық туралы келісімнің (EPCA) бөлігі ретінде ЕО-мен қарым-қатынасты дамытып жатыр. Қазақстан өзінің сыртқы саяси күн тәртібінде бірде-бір державаның үстемдік етпеуін қамтамасыз ете отырып, геосаяси келіспеушіліктерге қарамастан, ынтымақтастық байланыстарын орнатты. Бұл тәсіл Қазақстанның ұлы державалар арасындағы бәсекелестіктің нысанына айналуына жол бермеуде маңызды рөл атқарды. Өйткені ықпалды көршілер елді қақтығыстарға немесе бәсекелестікке оңай тартуы мүмкін. Алайда Мәскеумен де, Бейжіңмен де берік қарым-қатынасты сақтай отырып, сондай-ақ Батыс елдерімен байланысты нығайта келіп, Қазақстан ірі державалардың қақтығыстарынан бойын аулақ ұстады. Оның орнына «Бір белдеу, бір жол» бастамасының бағыты бойынша да, Транскаспий халықаралық көлік бағыты бойынша да Қытай мен Еуропа арасындағы сауданы жеңілдетті. Қазақстанның теңдестірілген сыртқы саясаты және оның күрделі халықаралық динамиканы бағдарлай білу қабілеті елдің 2017–2018 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі етті, оған ұйым сенім білдірді. Ол Орталық Азиядан осы лауазымды атқарған алғашқы ел болды. Қазақстан сияқты орта державалар үшін дипломатияның бұл түрі – ірі елдердің «бәлесінен» аулақ болудың басты құралы. АҚШ, Қытай және Ресей арасындағы жаһандық бәсекелестік күшейген сайын олар көптеген елді бір тарапқа қосылуға үгіттейді. Алайда Қазақстан мысалы көрсеткендей, дипломатиялық жолды ашық ұстану арқылы елдер автономиясын сақтай алады және өз мүдделеріне қызмет етпейтін қақтығыстарға қосылмай қарсы тұра алады.
Аймақтық бейбітшілікке үлес қосып келеді
Қазақстан өзінің бейтараптылық әрекетінен басқа, орта державалардың халықаралық дипломатиядағы рөлін танытып, аймақтық бейбітшілік пен қауіпсіздікке ықпал етіп келеді. Ол өзінің бейтарап ұстанымын пайдалана отырып, өңірлік және халықаралық қақтығыстардағы келіссөздер алаңын ұсынды. Бізге мәлім мысалдың бірі – Сирия бойынша Астанадағы бейбіт келіссөздер. Онда Қазақстан 2017 жылдан бері Сирия үкіметі, оппозициялық топтар және Ресей, Иран, Түркия секілді халықаралық мүдделі тараптар арасында келіссөздер жүргізіп келеді. Сириядағы ішкі қақтығыс толық шешілмегенімен, Қазақстанның бейтарап ұстанымы оған осы келіссөздердің қожайыны ретінде әрекет етуге мүмкіндік берді. Былтыр Қазақстан Армения мен Әзербайжан арасындағы келіссөздер алаңын ұсынды. Келіссөздер шиеленісті жеңілдетуге және бұрыннан келе жатқан қақтығысқа қатысқан екі ел арасындағы бейбітшілікті нығайтуға бағытталған. Әзербайжан Қазақстанның Баку мен Ереван арасында бейбітшілік келісімі бойынша келіссөздерді Астанада жалғастыру туралы ұсынысын қабылдады.
Сонымен қатар Қазақстан бұған дейін Ресей мен Украина арасындағы келіссөздерге де өз алаңын ұсынды. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Украинада бейбітшілікке қол жеткізу мүмкіндігі әлі де бар екенін айтты.
Қазақстан – ядролық қарусызданудың жақтаушысы. 1991 жылы Семей ядролық полигоны жабылып, әлемдегі төртінші ірі ядролық арсеналдан бас тартқаннан кейін Қазақстан әлемдік аренада таратпау мәселесін алға тартты. Ел жыл сайын 29 тамызда атап өтілетін халықаралық ядролық сынақтарға қарсы күрес күнін белгілеуде шешуші рөл атқарды. Екі ірі жаһандық ядролық держава Америка Құрама Штаттары мен Ресей арасындағы қарама-қайшылықтың артып келе жатқанын ескере отырып, орта державалардың осы қарудан туындайтын жаһандық қауіпті азайту үшін ынтымақтасуы өте маңызды. Ірі державалардың жақын арада ядролық қарусыздануға ұмтылуы екіталай болса да, кішігірім елдер жаһандық қауіпсіздік нормаларына әсер етіп, ядролық қақтығыстардың алдын алуда маңызды рөл атқаруы мүмкін.
Сонымен қатар Қазақстан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК), Азиядағы бейбітшілік пен ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған платформа сияқты бастамалар арқылы аймақтық қауіпсіздікті сақтап келеді. Бұл ел Үндістан мен Пәкістан сияқты саяси қарсыластары бар Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) қоса алғанда, ірі халықаралық ұйымдарды басқарды. Дегенмен барлық тараппен оң қарым-қатынастың арқасында Қазақстан ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер арасында бірнеше құжатқа қол қоюға мұрындық болып, түрлі геосаяси мүдделерді бағдарлау қабілеті барын тағы да көрсетті.
Бейтараптылықтың оң әсері
Қазақстанның ұстанып отырған бейтарап саясаты оң болғанымен, оның проблемалары да жоқ емес. Жаһандық қақтығыстардың күшейіп тұрған кезінде бейтараптықты сақтау қиын болуы мүмкін, әсіресе ірі державалардың қысымы күшті болса. Мысалы, Қазақстанның Ресейге жақындығы проблема туғызбай қоймайды, өйткені Мәскеу аймаққа ықпал етуді жалғастырып келеді. Сонымен қатар Қытайдың экономикалық үстемдігі Орталық Азия елдерінің осы ықпалды көршімен байланысын нығайтуға итермелейді. Дегенмен бұл тәсілдің артықшылықтары басым. Қазақстанның сыртқы саясаты оған көршілерінің геосаяси амбицияларына араласпай, аймақтық бейбітшілік пен қауіпсіздік күш-жігерінде сындарлы рөл атқаруға мүмкіндік берді. АҚШ, Қытай немесе Ресей секілді ірі державалардың бейтарап сыртқы саясат жүргізуі екіталай. Өйткені олардың геосаяси амбициялары мен стратегиялық мүдделері ұлы державалардың бәсекелестігіне әкеліп соқтырады, бұл олардың жаһандық күн тәртібін жүзеге асыру барысында басқа мемлекеттермен бәсекелестікке қарай ұмтылуында жатыр. Ал шағын мемлекеттер мен орта державаларға көпвекторлы дипломатия стратегиясын жүргізу тиімді. Себебі мұндай елдер ынтымақтастыққа ашық болып, өздерінің автономиясын қорғай алады, аймақтық тұрақтылыққа үлес қоса алады және жаһандық қақтығыстарда делдал ретінде әрекет ете алады. Егер көптеген ел осы жолмен жүрсе, олар тұрақты халықаралық тәртіпті құруға көмектесе алар еді.
Дайындаған –
Гүлнар ЖОЛЖАН,
«Egemen Qazaqstan»
