Конституция күні қарсаңында әрбір азаматтың өткенді байыптап, саралары және бүгін мен алдағы күндер туралы ой маздатары хақ. Мен де осындай жайды басымнан өткере отырып, көптен бері көкейде жүрген ойларымды ортаға салғанды жөн санадым.
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі өткен уақытты еске алар болсақ, алғашында бұрынғы социалистік қоғамға бейімделген заңдар жаңарған нарықтық қоғамда тіршілік етіп, өмір сүруге біртіндеп кедергі бола бастады. Сондай бір кезең – 1995 жылы тәуелсіздіктің бал дәміне қоса жауапкершілігін де енді айқын сезіне бастаған, бірақ бұғанасы онша беки қоймаған Қазақстан үшін, оның ішкі тіршілік тіні саналатын заңнамасы мен экономикасы үшін сындарлы жылдардың бірі болғаны аян. Сол кезеңдегі заңи бұлыңғырлықты сейілтіп, болашаққа нық қадам жасау үшін, әсіресе, мемлекет құрылысының басты бағыттарын айқындап, қоғамдық қарым-қатынастардың ара-жігін жаңарған қоғамға сай ажырату үшін жаңа үлгідегі Конституция қабылдаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқындала түсті. Осы қажеттілікті көрегендікпен ертерек пайымдаған Елбасының бастамасымен әзірленген жаңа Конституция жобасы жалпыхалықтық талқылауға ұсынылып, 1995 жылғы 30 тамызда референдум нәтижесінде Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды.
“Конституциялық реформа жасамай-ақ, бұрынғыша жүре бергенде, қазіргі жайымыз қандай болар еді?”, – деген сауал кейде санаңды сығалайды. Экономикасының даму деңгейі бізге қарағанда, тәуірлеу болған, бірақ тәуелсіздіктің таңы атқаннан кейін өз конституцияларын жаңа өмірге лайықтап қабылдап, дұрыс саясат ұстана алмауының және саясатшылдыққа ұрынуының салдарынан алтын уақыттарын бекер өткізіп алған ағайын елдер өркениеттің ұлы көшінен біртіндеп кейінге ығысып, экономикасын кенжелетіп алды. Осы елдердегі саяси-экономикалық ахуал менің жоғарыдағы сауалыма нақты жауап сияқты болып көрінеді. Кезінде біздің бұл ісімізге мұрын шүйіре, тіпті күле қараған сол ағайындар енді бізді үлгі тұтып, өнеге алуға тырысып бағуда. Олардың қазіргі осы қарекетін көрген кезде, “Міне, біздің Қазақстан, міне, біздің Конституция, міне, біздің Елбасымыз” деп, іштей мақтаныш сезіміне бөленеріңіз хақ.
Өткен 15 жыл ішінде қарқынды даму жолына түсіп, әлем елдерінің бізге жылы қабақ танытуын, тіпті ЕҚЫҰ-ның төрінен орын берілуін біздің Ата Заңның елімізде демократиялық қоғам орнату үдерісіндегі ерекше рөл атқарып жатқандығының бір көрінісі деп түсінген абзал.
Өзімнің төл мамандығым құрылысшы болғандықтан, мысалдарым да көп жағдайда осы саладан болып келеді. Кез келген күрделі жоба оның тиісті жобалау-сметалық, т.б. құжаттарын алдын ала жан-жақты әрі тиянақты сараптап әзірлеуден басталып, одан әрі осылардың негізінде құрылыстың іргетасы қалана бастайтыны белгілі. Сол сияқты мемлекеттік құрылыстың қалыбын белгілеу конституция қабылдаудан басталады, яғни Конституция мемлекеттік құрылыстың бас құжаты болып саналады. Осы бас құжат негізінде және оған сүйене отырып, мемлекеттік құрылыс жүйесі қалыптастырылады, құрылысшылар тілімен айтқанда, мемлекеттің іргетасы сомдалады.
Ал болашақ ғимараттың сенімділігі мен өміршеңдігі, беріктігі, орнықтылығы мен мызғымастығы оның іргетасының қалай қаланғанына тікелей байланысты болатынын ескерер болсақ, мемлекеттің қуаты мен қауіпсіздігі, қоғамның ынтымағы мен беріктігі Конституцияға, оның бұлжымай орындалуына тікелей тәуелді. Мемлекеттің түгелдей нормативтік-құқықтық актілері Конституцияға бек үйлесімді, оның тұжырымдары мен талаптарына еш қайшы келмеуі тиіс болғандықтан, оны Ата Заң, дәлірек айтқанда, басқа заңдардың бастауы, негізі деп атайды. Сондықтан оған дейінгі барлық заңнамалық актілер және осы 15 жылдың ішінде қаншама заң жаңа Конституцияға сәйкестендіріліп өзгертілуде немесе жаңадан қабылдануда. Осылардың қатарында жергілікті биліктің қызметін реттейтін заң жөнінде де айтуға болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алған алғашқы жылдардағы жергілікті басқару органдарының қызметі бұрынғы кеңестік заң жүйесі негізінде жүргізілді. 1993 жылы қабылданған Конституцияға сүйене отырып 1993 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару жүйесін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, оларды ұйымдастыру тәртібі мен қызметін айқындайтын “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, 1994 жылы наурызда жаңа жүйедегі жергілікті өкілді органдар – бірінші шақырылған мәслихаттар бес жыл мерзімге сайланды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясына сәйкес 2001 жылғы 23 қаңтарда жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, қызметінің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейтін “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Жаңаша қалыптасып, дамып келе жатқан біздің еліміз жылдан-жылға жаңаруда, түлеуде, олай болса оның Конституциясының да уақыт ағымына қарай өзгеріп отыруы заңды құбылыс. Конституция өткен 15 жылда біршама өзгерістерге түсті. Соның кейінгісі – “Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңы. Осы өзгерістер бойынша мемлекеттік басқару президенттік билік жүйесінен президенттік-парламенттік билік жүйесіне ауыстырылды. Осыған байланысты Парламент Мәжілісінің өкілеттіктері біршама кеңейтіліп, оның 98 депутаты ел тарихында алғаш рет партиялық тізім арқылы, ал 9 депутаты елдегі тұрақтылық пен ұлтаралық татулықты нығайтудағы ерекше рөлі ескеріле отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы арқылы сайланатын болды.
Осындай біршама өзгерістер өзімнің қазіргі қызметіме тікелей қатысы бар “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару” деп аталатын VІІІ бөлімге де енгізілді. Осы өзгерістердің жергілікті өкілді органдарға қатыстыларын қарасақ:
мәслихат депутаттарының өкілеттік мерзімі бес жылға ұзартылды, мәслихат өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату құқығы Парламент Сенатынан Республика Президентіне берілді (86-бап);
облыстар мен республикалық маңызы бар қалалар әкімдері тиісті мәслихаттардың келісімімен тағайындалатын болды, мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін болды (87-бап);
Конституцияның 89-бабының 2-тармағына енгізілген өзгерістерге сай: “Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей жүзеге асырады, сондай-ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін” болды.
Осылардың негізінде “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы” Қазақстан Республикасының Заңына да тиісті өзгерістер енгізілді.
Аталған өзгерістер қазір қалыпты жүзеге асырылуда. Төртінші шақырылған мәслихат депутаттары 2007 жылы 5 жыл мерзімге сайланды. 2008 жылы 12 мамырда облыстық мәслихаттың кезектен тыс VІ сессиясында республика Президенті облыс әкімін тағайындамас бұрын депутаттардың келісімін алды. 2009 жылғы 26 маусымдағы ХVІІІ сессияда Қызылорда облысында жергілікті қоғамдастықтар жиналысын (жиынын) өткізу және шешімдер қабылдау ережесі бекітілді.
Конституцияны басшылыққа ала отырып, еліміз бұдан әрі де осы даму жолынан бұлтармасына кәміл сенемін. Алдағы меже – әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына қосылу болса, осы межені бағындыру, бүкіл қазақстандықтар үшін абыройлы міндет. Осы міндетті жүзеге асыру үшін ел экономикасын әртараптандыру, индустрияландыру бағдарламалары қарқынды жұмыс істеуде. Біздің мемлекет жағдайында Елбасының әу бастағы әуелі экономика, содан кейін саясат деген қағидасына сәйкес экономиканы тереңдете дамытумен қатар, қоғамды демократияландыру үдерісі де қалыпқа түсе бастады.
Қызылорда облысында да жаңарудың айшықты нышандарын байқау қиын емес. Жаңа өмірге, жаңа қоғамға (жаңа заңдарға) жедел бейімделу оңай шаруа емес екені белгілі. Басында абдырап, не істерін білмей қалған халық қазір адымын үдете бастады. Оны тұрғындардың күнделікті тіршілігінен, тұрмыс жағдайының біртіндеп жақсара бастауынан, ертеңге деген сенімінің нығаюынан айқын көруге болады. Әркім өз қабілет-шамасынша тіршілік етуде. Жалқаулық пен жайбасарлық, маскүнемдік пен түрлі теріс әрекеттер келешегінің кемелдігін армандаған, қатарынан кем болмауды ойлаған азаматтың серігі емес. Қазақтың “Еңбек етсең – емерсің” дегені бұрын да орынды еді, ал енді бүгінгі тіршілікте одан асырып айту мүмкін емес.
Қаламыз, кенттеріміз, ауылдарымыз жаңарып, абаттануда. Мектептер, медициналық мекемелер, ауыз су желілері, жолдар салынып, инфрақұрылым біртіндеп жөнге келе бастады. Елбасы айтқандай, бүкіл республика құрылыс алаңына айналды. Көшеде келе жатып, жаңаша бой түзеген, бірінен-бірі өткен қаншама сәулетті ғимараттарды көріп, сүйсіне таңданасың, таң қаласың. Жыл өткен сайын жаңару да жақсылықпен жандана түсуде. Осы жағымды жақсылықтардың бастауында Тәуелсіз Қазақстанның игі Конституциясы тұр.
Нұрлан ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,Қызылорда облыстық мәслихатының хатшысы, “Нұр Отан” ХДП облыстық филиалының төрағасы.
Конституция күні қарсаңында әрбір азаматтың өткенді байыптап, саралары және бүгін мен алдағы күндер туралы ой маздатары хақ. Мен де осындай жайды басымнан өткере отырып, көптен бері көкейде жүрген ойларымды ортаға салғанды жөн санадым.
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі өткен уақытты еске алар болсақ, алғашында бұрынғы социалистік қоғамға бейімделген заңдар жаңарған нарықтық қоғамда тіршілік етіп, өмір сүруге біртіндеп кедергі бола бастады. Сондай бір кезең – 1995 жылы тәуелсіздіктің бал дәміне қоса жауапкершілігін де енді айқын сезіне бастаған, бірақ бұғанасы онша беки қоймаған Қазақстан үшін, оның ішкі тіршілік тіні саналатын заңнамасы мен экономикасы үшін сындарлы жылдардың бірі болғаны аян. Сол кезеңдегі заңи бұлыңғырлықты сейілтіп, болашаққа нық қадам жасау үшін, әсіресе, мемлекет құрылысының басты бағыттарын айқындап, қоғамдық қарым-қатынастардың ара-жігін жаңарған қоғамға сай ажырату үшін жаңа үлгідегі Конституция қабылдаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқындала түсті. Осы қажеттілікті көрегендікпен ертерек пайымдаған Елбасының бастамасымен әзірленген жаңа Конституция жобасы жалпыхалықтық талқылауға ұсынылып, 1995 жылғы 30 тамызда референдум нәтижесінде Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды.
“Конституциялық реформа жасамай-ақ, бұрынғыша жүре бергенде, қазіргі жайымыз қандай болар еді?”, – деген сауал кейде санаңды сығалайды. Экономикасының даму деңгейі бізге қарағанда, тәуірлеу болған, бірақ тәуелсіздіктің таңы атқаннан кейін өз конституцияларын жаңа өмірге лайықтап қабылдап, дұрыс саясат ұстана алмауының және саясатшылдыққа ұрынуының салдарынан алтын уақыттарын бекер өткізіп алған ағайын елдер өркениеттің ұлы көшінен біртіндеп кейінге ығысып, экономикасын кенжелетіп алды. Осы елдердегі саяси-экономикалық ахуал менің жоғарыдағы сауалыма нақты жауап сияқты болып көрінеді. Кезінде біздің бұл ісімізге мұрын шүйіре, тіпті күле қараған сол ағайындар енді бізді үлгі тұтып, өнеге алуға тырысып бағуда. Олардың қазіргі осы қарекетін көрген кезде, “Міне, біздің Қазақстан, міне, біздің Конституция, міне, біздің Елбасымыз” деп, іштей мақтаныш сезіміне бөленеріңіз хақ.
Өткен 15 жыл ішінде қарқынды даму жолына түсіп, әлем елдерінің бізге жылы қабақ танытуын, тіпті ЕҚЫҰ-ның төрінен орын берілуін біздің Ата Заңның елімізде демократиялық қоғам орнату үдерісіндегі ерекше рөл атқарып жатқандығының бір көрінісі деп түсінген абзал.
Өзімнің төл мамандығым құрылысшы болғандықтан, мысалдарым да көп жағдайда осы саладан болып келеді. Кез келген күрделі жоба оның тиісті жобалау-сметалық, т.б. құжаттарын алдын ала жан-жақты әрі тиянақты сараптап әзірлеуден басталып, одан әрі осылардың негізінде құрылыстың іргетасы қалана бастайтыны белгілі. Сол сияқты мемлекеттік құрылыстың қалыбын белгілеу конституция қабылдаудан басталады, яғни Конституция мемлекеттік құрылыстың бас құжаты болып саналады. Осы бас құжат негізінде және оған сүйене отырып, мемлекеттік құрылыс жүйесі қалыптастырылады, құрылысшылар тілімен айтқанда, мемлекеттің іргетасы сомдалады.
Ал болашақ ғимараттың сенімділігі мен өміршеңдігі, беріктігі, орнықтылығы мен мызғымастығы оның іргетасының қалай қаланғанына тікелей байланысты болатынын ескерер болсақ, мемлекеттің қуаты мен қауіпсіздігі, қоғамның ынтымағы мен беріктігі Конституцияға, оның бұлжымай орындалуына тікелей тәуелді. Мемлекеттің түгелдей нормативтік-құқықтық актілері Конституцияға бек үйлесімді, оның тұжырымдары мен талаптарына еш қайшы келмеуі тиіс болғандықтан, оны Ата Заң, дәлірек айтқанда, басқа заңдардың бастауы, негізі деп атайды. Сондықтан оған дейінгі барлық заңнамалық актілер және осы 15 жылдың ішінде қаншама заң жаңа Конституцияға сәйкестендіріліп өзгертілуде немесе жаңадан қабылдануда. Осылардың қатарында жергілікті биліктің қызметін реттейтін заң жөнінде де айтуға болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алған алғашқы жылдардағы жергілікті басқару органдарының қызметі бұрынғы кеңестік заң жүйесі негізінде жүргізілді. 1993 жылы қабылданған Конституцияға сүйене отырып 1993 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару жүйесін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, оларды ұйымдастыру тәртібі мен қызметін айқындайтын “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, 1994 жылы наурызда жаңа жүйедегі жергілікті өкілді органдар – бірінші шақырылған мәслихаттар бес жыл мерзімге сайланды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясына сәйкес 2001 жылғы 23 қаңтарда жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, қызметінің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейтін “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Жаңаша қалыптасып, дамып келе жатқан біздің еліміз жылдан-жылға жаңаруда, түлеуде, олай болса оның Конституциясының да уақыт ағымына қарай өзгеріп отыруы заңды құбылыс. Конституция өткен 15 жылда біршама өзгерістерге түсті. Соның кейінгісі – “Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңы. Осы өзгерістер бойынша мемлекеттік басқару президенттік билік жүйесінен президенттік-парламенттік билік жүйесіне ауыстырылды. Осыған байланысты Парламент Мәжілісінің өкілеттіктері біршама кеңейтіліп, оның 98 депутаты ел тарихында алғаш рет партиялық тізім арқылы, ал 9 депутаты елдегі тұрақтылық пен ұлтаралық татулықты нығайтудағы ерекше рөлі ескеріле отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы арқылы сайланатын болды.
Осындай біршама өзгерістер өзімнің қазіргі қызметіме тікелей қатысы бар “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару” деп аталатын VІІІ бөлімге де енгізілді. Осы өзгерістердің жергілікті өкілді органдарға қатыстыларын қарасақ:
мәслихат депутаттарының өкілеттік мерзімі бес жылға ұзартылды, мәслихат өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату құқығы Парламент Сенатынан Республика Президентіне берілді (86-бап);
облыстар мен республикалық маңызы бар қалалар әкімдері тиісті мәслихаттардың келісімімен тағайындалатын болды, мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін болды (87-бап);
Конституцияның 89-бабының 2-тармағына енгізілген өзгерістерге сай: “Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей жүзеге асырады, сондай-ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін” болды.
Осылардың негізінде “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы” Қазақстан Республикасының Заңына да тиісті өзгерістер енгізілді.
Аталған өзгерістер қазір қалыпты жүзеге асырылуда. Төртінші шақырылған мәслихат депутаттары 2007 жылы 5 жыл мерзімге сайланды. 2008 жылы 12 мамырда облыстық мәслихаттың кезектен тыс VІ сессиясында республика Президенті облыс әкімін тағайындамас бұрын депутаттардың келісімін алды. 2009 жылғы 26 маусымдағы ХVІІІ сессияда Қызылорда облысында жергілікті қоғамдастықтар жиналысын (жиынын) өткізу және шешімдер қабылдау ережесі бекітілді.
Конституцияны басшылыққа ала отырып, еліміз бұдан әрі де осы даму жолынан бұлтармасына кәміл сенемін. Алдағы меже – әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына қосылу болса, осы межені бағындыру, бүкіл қазақстандықтар үшін абыройлы міндет. Осы міндетті жүзеге асыру үшін ел экономикасын әртараптандыру, индустрияландыру бағдарламалары қарқынды жұмыс істеуде. Біздің мемлекет жағдайында Елбасының әу бастағы әуелі экономика, содан кейін саясат деген қағидасына сәйкес экономиканы тереңдете дамытумен қатар, қоғамды демократияландыру үдерісі де қалыпқа түсе бастады.
Қызылорда облысында да жаңарудың айшықты нышандарын байқау қиын емес. Жаңа өмірге, жаңа қоғамға (жаңа заңдарға) жедел бейімделу оңай шаруа емес екені белгілі. Басында абдырап, не істерін білмей қалған халық қазір адымын үдете бастады. Оны тұрғындардың күнделікті тіршілігінен, тұрмыс жағдайының біртіндеп жақсара бастауынан, ертеңге деген сенімінің нығаюынан айқын көруге болады. Әркім өз қабілет-шамасынша тіршілік етуде. Жалқаулық пен жайбасарлық, маскүнемдік пен түрлі теріс әрекеттер келешегінің кемелдігін армандаған, қатарынан кем болмауды ойлаған азаматтың серігі емес. Қазақтың “Еңбек етсең – емерсің” дегені бұрын да орынды еді, ал енді бүгінгі тіршілікте одан асырып айту мүмкін емес.
Қаламыз, кенттеріміз, ауылдарымыз жаңарып, абаттануда. Мектептер, медициналық мекемелер, ауыз су желілері, жолдар салынып, инфрақұрылым біртіндеп жөнге келе бастады. Елбасы айтқандай, бүкіл республика құрылыс алаңына айналды. Көшеде келе жатып, жаңаша бой түзеген, бірінен-бірі өткен қаншама сәулетті ғимараттарды көріп, сүйсіне таңданасың, таң қаласың. Жыл өткен сайын жаңару да жақсылықпен жандана түсуде. Осы жағымды жақсылықтардың бастауында Тәуелсіз Қазақстанның игі Конституциясы тұр.
Нұрлан ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,Қызылорда облыстық мәслихатының хатшысы, “Нұр Отан” ХДП облыстық филиалының төрағасы.
Соңғы жаңалықтар
Қызылорда облысында пәтер ұрылары ұсталды
Оқиға • Кеше
Алакөлге адамдар мінген дельтаплан құлады
Оқиға • Кеше
