Түркі мәдениеті, түгел бол

Ыстамбұлда І-халықаралық опера фестивалі өтті Ыстамбұл қаласы 2010 жылы Еуропа қауымдастығының мәдени және өнер астанасы болып ресми аталды. Осыған байланысты қалада жыл бойы 600-ден астам мәдени шаралар өткізілмек. Солардың бірі “І-Ыстамбұл халықаралық опера фестивалі” жуырда көне қаланың ең көрікті жерлеріндегі тарихи архитектуралық кешендер мен ашық аспан астында өтті. ФЕСТИВАЛЬ ТЫНЫСЫ І-Ыстамбұл фестивалінің бағдар­ламасына ұйымдастырушылар жанр­лық, стильдік, кезеңдік жағынан әр алуан­дылығымен ерекшеленетін композитор­лардың 8 опера спектак­лін таңдап алыпты. Опера туындыларын таңдау ба­рысында ұйымдастырушылар Ыс­там­бұл қаласының, Осман империя­сының, көне түріктердің және бүгінгі түрік халқының тарихымен, өне­рі­мен, мәде­ниетімен тікелей бай­ла­нысты әлемдік опера репертуарының үздік үлгілерін таңдап алған. Ос­ын­дай шығармалар қатарына Г.Ген­дель­дің “Именео” (Измир опера және балет театры), итальян ком­по­зиторы Дж.Россинидің екі операсы “Маометто ІІ” (түрікше атауы “Фа­тих Сұлтан Мехмет” (Ыстамбұл опе­ра және балет театры) мен “Севиль шаштаразы” (Берлин опера театры), веналық композитор В.А.Моцарттың екі операсы “Заида” (Анталия опера және балет театры) “Похищения из се­раля” (түрікше атауы “Сарайдан қыз қашыру” (Ыстамбұл және Сам­сун опера және балет театры), Люд­гер Фоллмердің “Дуалға қарсы” за­ма­науи операсы (Бремен опера теат­ры), Дж.Вердидің “Аида” (Анкара опера және балет театры) және әзір­байжан композиторы У.Гаджибе­ковтің “Көроғ­лы” (ТҮРКІСОЙ түркі халықтары опера театрлары) спек­таклі түрік тілінде қойылды. Халықаралық фестивальдің геогра­фиялық картасына қарасақ, аса үлкен де емес. Ыстамбұл фести­ва­ліне сырт елдерден екі неміс теат­ры және ТҮРКІ­СОЙ түркі халық­та­ры мәдени ұйымы­ның жеті рес­пуб­ли­касынан өнерпаздар келген. Ал қал­ған спектакльдер Түрік Республи­касының опера және балет театр­лары және жекелеген шетелдік әнші-орындаушылар мен дирижерлер­дің қатысуымен болған қойылымдар. Ұйымдастырушылар өздеріндегі барлық шығармашылық ұжымдарды фестиваль аясындағы іс-шараларға толық тартқан. Өнер мерекесі репер­туардағы спек­такль­дердің әралуан­ды­ғы және түрік халқының тари­хымен, мәдениетімен тығыз астасып жатуына мән берілуі ерекше назар аударуға тұрарлық. “КӨРОҒЛЫНЫҢ” ЕУРОПА МӘДЕНИ АСТАНАСЫНА САПАРЫ Еуропа операсының төрт ғасырдан астам тарихы бар. Оның қасында түркі халықтарының кәсіби театрдағы жасаған қадамы беріде, Орталық Азия мен Қазақстанға қарағанда Түрік Республи­касында кәсіби сахна өнерінің тарихы жастау болып келеді. 85 жылдық қазақ театр тарихымен салыстыра қа­рағанда, түрік театры өзінің 60 жылдық мерейтойын былтыр ғана атап өтті. Міне, осындай салыстырмалы түрде қарастырған мәдени кеңістік­тер арасында өзара байланысқан жолдар бізді, біздің халықтардың ор­тақ опера өнерін 2010 жылы Еуро­па­ның мәдени және өнер астанасы Ыстамбұл қаласына алып келіп түй­істірді. Бұрынғы әзір­байжан азаматы, түркиялық Э.Неймат­заденің режис­су­расында әзірбайжан халқының композиторы У.Гаджибе­ковтің “Көроғлы” операсын түрік тілінде қою идеясын Түркі халықтары мәдениеті мен өнерінің халықаралық ұйымы – ТҮРКІСОЙ-дың алғашқы қадамы ретінде дұрыс таңдап алған. Операны қоюдағы басты мақсат – әзірбайжан классикалық музы­касының негізінде барлық түрік ха­лықтарының орындаушылық құрам­дарын қамтыған спектакль жасау бо­латын. Бұл қойылған талап деңгейі­нен шыға алған секілді. ТҮРКІСОЙ ұйымына кіретін халық­тардың мық­ты орындаушылар құрамы жинақ­талды. Өзара шығармашылық бай­ла­ныстар орнатып, жаңа есімдер ашыл­ды. Әрбір шығармашылық құ­раммен, жеке әншілермен жеке-жеке дайындықтар жүргізу барысын­да мақсат ойдағыдай орындалған сы­ңайлы. Осы арада бұл операны қай елдің сахнасында көрсетсін, көрер­мен қауым өте жылы қабылдағанын баса айтқан жөн. Әрине, шы­ғар­ма­шылық, ұйымдастырушылық қиын­шылықтар Д.Қасейіновтің білікті басшылығы арқасында шешімін тез тауып отыр­ған. Қорытындысында Ыстам­бұлдың ең үлкен Халич Кон­гресс сарайында опера фестивалінің “Көроғлы” опе­расымен салтанатты жабылуы өтті. Бұл ТҮРКІСОЙ ұй­ым­дастыру ұжы­мы­ның және барлық жобаға қаты­сушы елдердің ірі жеңісі болатын. “Көроғлы” операсымен жұмыс барысында көптеген өнер ұжымдары мен туысқан халықтардың өнерпаз­да­ры танысып, білісті. Әр түрлі жағ­дайлармен бөлшектеліп кеткен түбі бір туыстарды жақындастырып, “бір жағадан бас, бір жеңнен қол шыға­ру” жетпей жататын. Сол үдеріс осы жоба арқылы іске асты. Операның әр партиясына әр елден бір әншіден тағайындалып, бәрі өз өнерін ортаға салды. Операдағы Нигар сұлу, Көроғлы, Гасан хан, т.б. басты пар­тия­ларды қазақ, башқұрт, қырғыз, әзірбайжан, түрік, татар бауырлар­дың бүгінгі таңда бетке ұстар мықты деген әншілері сомдады. Солай бол­ғанның өзінде қай өнер саласында да бәсе­келестік сөзсіз көрініс беріп отырады және бұл өнерді өшірмейді, керісінше өсіретін бәсекелестік. Бұл жобада бір сахнада, бір шығармада әр елдің әртістер құрамы өздерінің әншілік, актерлік, орындаушылық мектептерімен өзара бәсекеге түсіп, өздерінің жоғары жетістіктерімен танылғандары қаншама. Бауырлас халықтар өнерпаздары арасында қазақ орындаушылық өнерінің де жұлдызы осы операны қою бары­сында жарқырай жанды. Бұл сапарда орындаушылар құра­мынан операның басты партиясы Ровшенді (кейін Көроғлы атанады) орындаған қырғызстандық әнші Садырбай Жұмашов болды. Сахнаға көпшілік қауымның қаумалауымен шыға келгенде жыр-аңызда сипат­та­латындай эпикалық сырт келбеті ке­лісті, екі иығына екі адам отырғы­зардай зор денелі, дауысы ашық та Көроғлын көрдік. Әнші өзі сомдаған образды орындау барысында жауыз Гасан ханнан әкесінің кегін қайта­ру­мен бірге халқының үлкен амана­тын арқалаған, батырлығымен бірге, сауыққой өнерпаз, сал-серілік құруға жаны құмар көңілді жанды көреміз. Оның тар аспабынан төгілген жеңіл, ойнақы әуеннің ырғағына қосыла “Көрген сәтте” әнін ашугтардың дәстүрінше орындап, жаман хабарды естігенде кілт өзгерер көңіл-күйін (1 көрініс) әнші нанымды бере білді. Жалпы, өте күрделі жазылған бұл партияны орындаушыға қойылар басты талап: күшті, кең диапозонды драмалық тенор дауысы бар нағыз әншінің труппада болуы. С.Жұмашев мұны абыроймен атқарып шықты. Өткен жылғы қойылымда көрсеткен өнерімен салыстыра қарағанда, ән­ші­нің бұл жолғы сапалық, шеберлік қырларының өскендігін аңғаруға болатыны қуантты. Ровшеннің сүйіктісі Нигярды орындау осы жолы қазақстандық әнші Гүлзат Дәуірбаеваға жүктелген. Әнші бұған дейінгі қойылымдарда және өзге операларда да басты пар­тияларды орындауымен кең таныл­ған әншілердің бірі. Операда кейіп­кердің жан-дүниесі автор тарапынан ерекше өріліп, әр алуан көңіл-күй­дегі қалпымен көрсетіледі. Ашу-ыза­ға толы “Гасанхан қатал” ариоза­сында, сүйіктісінің келісті келбетін ойлап, арманымен сырласатын “Ровшен, менің сүйіктім” ариясында (1 көрініс), сағынышты жүрек лүпі­лімен бөлісетін “Жеңіл тұман секіл­ді” ариясында (2 көрініс), көзінен от пен жалын атқан “Сіздер – қанішер тобырлар” монологінде орындаушы жоғары деңгейдегі вокалдық шебер­лік қырынан көрінді. Әнші бойын­дағы драмалық актри­саға тән шебер­лік қырлары тамаша әншілік дауы­сының бояу-бедерімен әдемі үйле­сіп, барлық сахналарда халқының баһа­дүр ұлы Көроғлының сүйікті жары боларлықтай Нигяр­дың көп қырлы бейнесін жасады. Г.Дәуірбаеваның орындау­шылық қыры жайлы опе­раның дирижері Р.Абдулла­ев­тың: “Қазақ вокалдық мек­тебінің деңгейі өте жоға­ры деп айтудан қорық­пай­мын. Күрделі опера партия­сының қыр-сырын жетік меңгерген ол (Гүл­зат) автор­дың әншіге қояр музы­калық талаптарын толығымен шебер игерді. Бұл әншімен музыкалық тұрғыда жұмыс жасау мен үшін өте қызықты әрі жағымды сәттер сый­лады” – деп ағынан жарыл­ғанын естігенде мәртебеміз өсіп қалды. Операдағы күрделі жа­зылған партиялардың ішінен Көроғлының қарсыласы Гасанхан ерекше орын алады. Бұл жолы Бішкек театрының белді әншісі Бақытбек Ібікеевтің Гасанханы жан-жақты, толымды бейне болып көрермен есінде қалды. Қаты­гездікпен, жауыз­дықпен айна­ласына жаман аты шыққан бұл ханның келбетін Б.Ібікеев өзіндік бояумен вокалдық тұрғыдан көркем суреттеді. Сахнадан өзінің қол жет­пес биікте тұрған келбетіне масат­танған паңдығына, айлакерлігіне, көкірегіне нан пісірген даңғойлығы қосылып шын мәнінде ақылды, батыр Көроғлымен дәрежесі тең қар­сыласқа айнала алды. Орындау­шының вокалдық мол мүм­кіндіктері партияға қажетті шеберлік үрдісінен шығып, спектакльдің шырай­ын келтірген образдың бірі болды. Сарай сайқы­ма­за­ғы Телхекті орындаған түркиялық әнші Эм­рах Сөзер сарайдың айлакер, қулығына құрық бойламайтын, өзгелерге мүлдем ұқ­са­майтын бейненің қыр-сырын терең ашу­ға тырысқан. Әнші сайқымазақтың оры­н­дайтын “Көроғ­лы­да Қыр ат бар” ән шу­мақ­тарын са­рай адам­дары арасында біресе оларды жұмбақтай шымшып, біресе ке­ле­междей қағыта жүріп, ойнақы бере алды. Де­сек те, сахнадағы ән­ші­ге толықтай еркін­дік беретін бұл партия әлі де болса тосын плас­ти­калық қимы­л­дармен шешіле түсуді талап етеді. Астана театрының жас әншісі Жұлдызбек Өтешқалиев өзінің жас­тығына қарамастан, шығар­ма­дағы ең жасы үлкен қарияны, кейін көр соқыр болып зарлап қалатын Ров­шеннің абзал әкесі Алының рөлін ор­ындады. Алайда партияның тө­менгі ноталары одан әлі де болса орындаушылық шеберлік қырларын ұштай түсуді қажет етеді. Алматылық Дина Хамзинаның орындауындағы “Шарап өртеп бокалды” атты махаббат туралы ән-операдағы Сарай әншісінің жалғыз ғана музыкалық нөмірі. Ханның төңірегінде жиналған ақсүйектер мен қонақтарының буындарын балқы­тып, аяқтарына жем түскендей еліт­кен әсем ән мың бұралған қыздар­дың әдемі биімен қатар өрілді. Сілті­дей тынған сарайдағы жиынның сәнін өзінің сызылта салған тамаша әуезді әнімен келтірген орындаушы алыстан келер махаббатын ынтыға күткен сұлулар­дың әдемі бейнесін жасады. Еркін қалықтаған әншінің қою, меццо-сопрано дауысы атшап­тырым залға жиналған көрермен­дер­ді ерекше тебірентіп, спектакльдегі оқиға желісі, уақыт деген ұғымдарын бір сәтке ұмыттырғандай тамаша әсер сыйлады. Астаналық әншілер Берікхан Ха­леловтың Эйвазы, Бейбіт Таңары­қов­тың Гамзабегі мен Ғани Беймұр­заевтың Ибрагим ханы да эпикалық полотноның сахналық тұтастығын қамтамасыз еткен шынайы образдар ретінде сахналық қойылымды толықтырып тұрды. Көрермен қауым өздерінің аңыз­ға айналған өткен тарихы негіз бол­ған опера шығармасы арқылы түркі халықтарының өткен тарихымен жүздесіп, бір серпіліп қалған секілді. Мұны көрерменнің орындарынан тік тұрып әртістерге ұзақ уақыт қол соғып, қошемет көрсетуінен білуге бо­латын еді. Фестивальдің қоры­тын­ды спектакліне келген қонақтарға Түрік Республи­ка­сының Мәдениет және туризм министрі сахнаға шығып, ұйымдастырушылар атынан алғысын білдірді. Бұл спектакль-жобаның бауыр­лас халықтар театрлары шығарма­шы­лығының дамуына тигізер ық­па­лына келсек, елеулі жаңалықтардың куәсі болады екенбіз. Өткен жылғы спектакльден кейін бауырлас елдер опера театрлары директорларының алқалы жиынын өткізу күн тәртібіне еніп, алғашқы отырыс үстіміздегі жылдың қаңтарында Түркі халық­тары музыкалық театрларының ди­ректорлар кеңесін құрумен аяқтал­ған. Бұл құрылымға келген театрдың басшылары бір-бірімен етене таны­сып, ортақ репертуарлық саясат, бағыт-бағдар желілерін айқындады. Дүйсен Қора­байұлы: “Бұған дейін үлкен театрлар директорлары өзара араласпақ түгілі, кімнің кім екенін білмейтін. Енді, біздің ұйымның кө­мегінсіз-ақ қызу қарым-қатынас ор­на­тып, түсіністікпен жұмыс жасауда. Бізге оларды қадағалап, қолдарынан жетелеудің қажеті жоқ. Шығар­ма­шылық мәселелерді өздерінің шешіп жатуы біздің де ортақ қуанышымыз. Осы “Көроғлы” операсы жоба­сы­ның үш әншісін Түркия елі Дж. Вер­дидің “Аида” операсына ар­найы шақырды. Басты партияларда Аида-Г.Дәуірбаева /Қазақстан/, Амне­­­рис-Әсел Бекбаева /Қыр­ғыз­стан/, Рада­мес-А.Агадиді /Санкт-Петербург/, дирижері Р.Салаватовты /Қазақстан/ шақырып, өнерпаздар тобын көрер­мендер жақсы қабылдады. Ендеше, түркілік құрамның кәсіби орындау­шылық деңгейі өзге итальяндық­тардан кем болмағандығы. “Түрік театр­ларының Бас директоры Ренгин Гокмен хабарласып, фестиваль репертуарындағы күрделі “Аида” операсына осы құрамдағы әншілер мен дирижерді сұрауынан-ақ біздің ұйымның өз айналасына үздік өнер­паз топты жинағанын, олардың шығармашылығын әлемге таныта алғанын көрдік” – дейді. Бұл жоба әрі қарай жалғасын та­бар болса, келер жылы Аспендес қа­ла­сында өтетін театр фестивалі осы “Көроғлы” операсымен басталмақ. Өзара байла­ныстар, шығармашылық алыс-берістер көбеймек. Келесі жылы қазақстандық композитор Е.Рахмадиев­тің “Алпамыс” операсы Әзірбайжанның Ұлттық опера театры сахнасында қойылмақ. Мұны Әзірбайжан Республикасы Мәдениет министрі Абулфаиз Гараевтің өз аузынан естіп қуанып қалдық. Түрік композиторы Керімнің “Однана саймуна” операсын қазақ опера театры қолай көрсе, ал қырғыз компо­зиторы Қ.Молдабасановтың Ш.Айт­матов шығармасы негізінде жазылған “Ана – Жер ана” орато­рия-балеті түрік театры репертуа­рына енбек. Қорыта айтқанда бұл өте пайдалы, жаңа шығармашылық қарым-қатынас орнатудың көпірі болды. Ал театрлар болса осы көрсетілім барысында өздеріне ұнаған талантты орындаушылармен келісім-шарт жасауға асығулы. Бұл жоба аясында батыс театрларындағы “әншілердің жәрмеңкесі” болғанын айта кеткен жөн. Көптеген талантты әншіле­ріміздің шығармашылық өсуіне, келісім-шартқа отыруына мүмкіндік те осы жоба аясында жүзеге асқан се­кілді. Әсіресе, олардың арасында кү­міс көмей әншіміз Гүлзат Дәуір­бае­ваның есімі ерекше аталды. Бір сөзбен айтқанда, Гүлзаты­мызға құда түсушілер көп. Түрік ағайындардан келесі жылы Агра қаласында қой­ылатын операның басты партиясын орындауға ұсыныс түскенін де айта кеткен жөн. Жерлесіміздің озық орындаушылық өнері осынша назарға ілігуі қазағымыз үшін де мақтанып айта жүрерліктей жағымды жаңалықтардың бірі болғаны сөзсіз. “Көроғлы” операсымен бірге Анкара қаласында Түркі елдерінің ұйымына қатысатын жеті республика консерваторияларының студенттері­нен құралған ТҮРКІСОЙ камералық студенттер оркестрінің алғашқы ре­пи­тициясы басталды. Оның музы­ка­лық жетекшісі – алматылық музы­кант, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының про­фес­соры Әнуар Акбаров. Оркестр тамыз айының басындағы Анкара, Ыстамбұл қалала­рындағы концерт­терінен соң, Герма­нияда Студенттік жастар оркестрінің фестиваліне қатысып, екі концерт бер­мек. Кейін Еуропа студент жастарының құрама оркестрімен қосылып, ұзақ гастрөл­дік турға қатысады. Бұл оркестр де түркі халықтарының музыкалық мұраларын, кәсіби композитор­лардың камералық оркестрге арнап жазылған шығармаларын насихат­тай­ды. Каме­ралық оркестрдің Анка­ра қаласында өтетін алғашқы тұсау­кесер кешін жақында дүниеден озған жерлесіміз, қазақ музыкасының үл­кен жанашыры һәм насихаттау­шы­сы, тамаша музыкант, дирижер Фуат Мансұровтың аруағына бағыштауды жөн көріпті. Бұл сапардан көңіліміз марқайып қайтты. Себебі, биылғы жылы Еу­ропа қауымдастығының мәдени аста­насы болып табылған Ыстамбұл қаласындағы көп үнді, көп бояулы өнер мен мәдениетті өркендетуге ар­нал­ған шаралар ішінде түркі ха­лық­тарының операсы мен камералық аспапты музыкасы орындалып отыр. Сол көп дауысты орындаудың іші­нен қазақ үнінің де анық естілгені мерейді өсіреді. Аманкелді МҰҚАН, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, театртанушы. Алматы – Ыстамбұл – Алматы.