Бәйтерек батыр

Жазушы Табыл Құлыяс сатира-юмор жанрымен қатар мұрағат, мұра­жай­лардағы тарихи де­рек­терді зерттеп “Қан­жо­са ғасыр” кітабын шы­ғар­ған болатын. Енді, міне, ол “Қырғын”, “Қан кешу” атты кітаптарын баспаға тапсырып отыр. Онда 1922-1932 жылдар кезе­ңінде қазақ халқы бастан кешкен жәйттер баянда­ла­ды. Төменде біз сол кі­таптан үзінді жариялап отырмыз. Байтақ даламызды қызғыш құсша қорып, дұшпанның табанын тигізбеуде үш жүздің қазағы бір ата, бір ананың баласындай жұдырық боп жұмылып, татулықты ту етіп, жымысқының көзіне құм құйып, жаттан жатпай-тұрмай қорғана білген. Бірегей батырлары дұшпа­нын айбарымен жасыта білген, соғыса қалса жер қаптырып ерлігін асыра білгендігін ақтаңдағы мол тарихымыздан енді-енді біле бас­тадық. Әрине, көп деректерді жар­қыратып ашуға кейіндеп қал­ға­нымызға түрлі кезең, пысы басқан әмір­шілдік кінәлі. Орын­бор­лық та­рихшы, Ресей академигі Сай­кин Николай Иванович: – Ел шетіне жау тигенде бес Франция сыятын кең даланың ерлері қалайша тез жинала қалады? – дейді. Ол әрбір он-он бес ша­қырым жерде жаушы тұратынын білмейді. Сәйгүлік мінген ерлердің хабар жеткізуі аса қиын емес еді. Ат дүбірі шықса, жаушы қаралы туын көтерсе, алыстан алағайлаған белгі көрінсе – ерлер сауыт-сайманын әзірлеп атқа қонуға әзір тұрған. Сөзі дуалы дала даналары батасын беріп, ақ жаулықты аналар ақ жол тілеген, намысын қайрап ерлікке жігерлендірген. Талай көрген қан­ды азап, кешірмейтін кек жеңіс туымен ғана өлшенген. Сондықтан батырлары сен кімсің деп кекиген жоқ, бірін-бірі бауыр тұтты. Жеңген елде хан да қадірлі, билері мен батырлары да дәріпті. “Өштік, қастық пен бақастық – өмір жасты қысқартып, ішкен ас бойыңа бат­пайды” деген билерден тараған сөз бар. Оған хан да, қара да тоқтаған. Байқап сөйлеп, ақылмен жоғын жоқтаған. Ғайбат өрті тұтанса, от басында сөндірген. Үш жүздің басы біріккен қалың қазағы бір ниетпен ел тыныштығын сақтаған. Халық бірлігі – бесіктегі тәрбиеден бас­тал­са керек. Қыз алып, қыз берісіп құдандалы жекжат болған елдің баға жетпес байлығы татулық бол­ға­сын, батырлық атаққа ынтық­пай­тын ер болар ма? Қайсарлықты халықтан алып, ержүректілікті атағы аңыз батырлардан алып санасына сіңірген бабаларымыз екі жүз жыл бойы соғысып, тыныштық бермеген. Қалмақтарға да сүйем жерді бермей, найзаның ұшы, бі­лектің күшімен сақтаған. Біресе жоңғарлардың тұтқиылдан шап­қын­шылығы тыныштық бермей жатса, дұшпандар соққы көріп же­ңіліс тапса да қазақ даласын мен­шік­теп қалудан үміт үзбеген. Бір қа­зақ қалғанша соғысудан тай­май­тын, жеңіске жетпей тынбайтын бұларды іштен ірітіп, ру арасына от жағып, өзара қырқыстырып, жүз­бен жүзді өшіктіріп құрту керек деген қаскөйлік те болған. “Қазақ қалтасынан пышағын шығармасын, шығарса салады” деген сөз қалған. Оған дәлел, қазақша сайрап келген жоңғардан да, орыс, қалмақтан да сақтануына бауырсудың соңы жан сұрау болмасын дегенін билер ай­тып, қас пен досты қабағынан танып білген емес пе?! Ақылдылар қашан сіңіскенше ішкі сырын ал­дырмай, ұлттық қасиет, ар-на­мыстан жаңылмағаны содан. Іштен бүлік шықпай, дұшпандардың ой­рандау үміті ақталмай, қазақтар­дың бірлігі арқасында байтақ дала сақ­талды. Жерді көздің қарашы­ғындай сақтау атадан балаға өсиет боп қал­ды. Сондықтан сол за­манның хан­дары болсын, ғасырдан озған ойлы дана билері болсын, қыр­қысқанын қиып түсетін батыр­лары болсын – бәрінің тілегі – халқының басы бү­тін боп, жерінің аман сақталуы еді. Олардың есімін бөле-жарудың қажеті жоқ. Хан ортақ, би ортақ, батыр қалың қазақтың ортақ мақтанышы. Мысалы, Абылай хан заманын­дағы қиян-кескі ұрыстарда талай батырлар арыстандай жүректілікпен жеңіске жете білсе, сол батыр­лар­дың есімдері әлі түгенделіп болған жоқ. Оған дәлел – Бәйтерек ба­тыр­ды алайық. Тарихтан белгілі, кіші жүздің Бақтысиықтан тараған ұрпақтарының ата қонысы Каспий теңізінің терістік шығыс беті, Ой­ыл, Қиыл, Жем, Сағыз, Жақсыбай өзендерінің бойы. Бейнелеп айт­қан­да, құндыздай құлпырған өңір. Бәйтерек, Қаратау, Қалдыбай және басқа да толып жатқан ерлердің есі­мі қалмақтармен соғыстардағы жыр­ларда, аңыздарда ел аузында әлі күнге сақталып келеді. Жеті ата­ға дейінгі қандық, тектік құ­пияны білетін, шежірені зерттеудегі ізденгіштігі қателікке соқпайтын Қаратөбе ауданы орталығындағы №21 мектептің директоры Абылай Боранов: “Бәйтерек батырдың де­регін ұзақ жыл іздеп, зерттедім. Жал­пы қазақтардың қандық сап­а­сының жоғары болуын баба­ла­рымыз қатты ойлаған ғой. “Жаман, жақсы болса да, тартпай тұрмас тегіне” деген ғылымда теңдесі жоқ сөзді қазақтан басқа кімнен естідің. Не түрлі қылмысты да, не түрлі жамандықты де тегінен іздеген. Жеті атаға дейін қыз алып, қыз ұзатпау өз ал­дына, текті жермен құда болып, арадағы бір­лікті әйелдер арқылы одан да жа­қын­дастыра түсудің қамын ойлаған. Күйеу жүз жыл­дық, құда мың­жылдық деп татулықты сақтауы қазақтан басқа әлемде қай ұлтта бар? Сонымен Бәйтерек, ағасы Есен батырлар шер­кеш, ысық, адай сар­баздарынан жасақталған 10000 ержүрек жігітте­рімен 1745 жылы Абылай ханның әскерінің қата­рына қосылады. Біреулер Әбілқайырдың билігінен неге шығып кетті де­ген сұрақ қоюы да мүм­кін десек, екі жүздің хан­дарының түрлі кезде­су­ле­рінде алакөздік, бақт­а­ластық болмаған ғой. Қа­зақ даласы ортақ деп тү­сінбеген. “Орыс-қалмақ қатынасы” жазба дере­гі­нің 147-бетінде “Әбіл­қайыр хан ұлы Ералымен Тор­ғай өңірінде 1747-1748 жылдары қыстап шық­қан” деген сөйлем бұл сө­зіміздің бір айғағы. Де­мек, хандар жер ортақ, хал­қымыз бір ниетте деп ұғынған. Ал, Бәйтерек батыр қандайда қиын ұр­ыстарда жеңіске жетудің шебері, сарбаздарын ал­ым­ды, алғыр етіп тәр­биелей білген. Әрбір сар­баздың жасынан қылыш­пен қиып түсуге бейімдігі сынақтан өтеді. Қай­рат, күш, шапшаңдық, қорға­ну­дағы ше­берлікте қате болмай­тын­дай, бүкіл жаттығу сапасы арқылы ірік­теледі. Найзагерлер тобы да осылай тәулік бойына дайындықта, қателік болмауға тиісті. Ат, ер-тұрман, сау­ыт-сайман жаттығу сағаттарында мүл­тіксіз ұрыс қимылына дайын­да­ла­ды. Абылай хан Бәйтеректің әс­ке­ри тобын “Қаңлы” деп атанды­рып, майдан даласындағы шұғыл, тосын шабуыл арқылы дұшпан­да­рын жайратып салатын құрама деп бағалаған екен. – Бәйтеректің ағасы Есен де Абылай ханның ең сенімді батырларының бірі болыпты. Оның сарбаздарының ерекшелігі сол қазақ елінің солтүстік шекарасын қорғауға бағытталыпты, – деді зерттеуші ғалым Абылай Боранов, – Орта жүздің алғырларынан құ­ралған бұл топтың әскери қамты­луы, шеберліктері өзгелерден ба­сым болмаса, шекаралық дұшпан­да­рында қандай қару бар, одан қа­лай қорғану тәсілі қажеттігін зерт­теп, білмесе жеңіс қиын деп ұғы­нып, басымдық берілген көрінеді. Аз адаммен көп қолды тосыннан жайратып салудың амалдары қа­растырылған. Үлкен дайындық, сапалы сынақтан өткен сарбаздар ғана шекараға топтасқан. Өйткені, дұшпан шекарадан өтті дегенше бүліншілікті шұғыл басу оңайға түспесі анық-тын. 1745-1758 жыл­дары осы әскери құраманы шебер басқарған қолбасшы Есен 1704 жы­лы өмірге келіп, 1789 жылы дү­ниеден өткен. Сондай-ақ, Бәйтерек батырдың кіші інісі Көбектің ұлы Бектау үш жүз бойынша Абылай хан­ның әскеріне сарбаздар дайын­дап, олардың шеберлігіне сай таң­даудан өткізіп, әскерилердің тұр­мыс-тірлігін, азық-түлік, қару-жарағын қалтқысыз қамтамасыз ету тобын басқарған. Оның құрамында жаугершіліктің күтпеген жағдайда шабуылы, шекарадан басып кіруі байқалса, үш жүзге дабыл қағып, хабар салатын жаушылар болған. Абылай ханның қызынан туған Бәйтеректің екі ұлы Текебай мен Шаншардың Ресейден білім алуына Бектау қызмет еткен. Текебай да әскери қолбасшы, Абылай ханның бір қызына үйленгенге ұқсайды. Ал, Текебайдың кіндігінен тараған Беспай, Сегізектің ұрпағы Батыс Қазақстан облысында, Орынбор өңірінде тірлік етеді. – Шекаралық мемлекеттер, – деді сөзін жалғаған Абылай Бо­ра­нов, – Қазақтардың әскери же­ңім­паздық құпиясының сырына жете алмаған да шығар. Қантөгіске бар­мас үшін батырлардың жекпе-жек шайқасында да сантүрлі білгірлік, әдіс-амал-айла, күштіліктің мұқал­мас алмас қылыштай өткір тәсіл­дері болған ғой. Осындай жеңім­паздық намысқа, рух мықтылығына тікелей байланысты еді. Сосын да жүздеген батырлар қайырлы қазақ даласын қорғай білген. Бұл кезде орыстар жерін ке­ңейту мақсатында әскери күштерін нығайта бастаған. Соны түсінген қазақ хандары, билері, батырлары бетегеден биік, жусаннан аласа боп, билікті қолдан беріп, езіліп, тап­талуға түспеудің нетүрлі қам-қа­рекетін істеп баққан. Күш бірлігі, қандай жойқын соғыстарда жеңіске жеткен ерлікті қанға сіңіріп отыр­ған. Жаттың билеп-төстеуді ойла­ған мінезін айбармен ығыстырған. Абылай ханның батырларды үш жүз­ден таңдап, іріктеп, әскери тәртіп пен тәрбиені нық ұстауының маңыздылығы да осында жатыр. Ұлт бірлігі сәл босаңсып божыраса ортаны төгіп, толыны шай­­қай­тын дұш­па­ны дайын тұрды. Ондай жымыс­қы­лық­­­ты алдын-ала бол­жап білу – қандай дүлей күшке бойұсынбай, тәу­елсіздік қалыпты сақтау­дың амалы еді. Соның арқа­сын­да та­қым­дап қуғысы келген қас­көй­ліктерден ұлы даламызды сақтап қалды. Бірліктің болаттай беріктігін білген дұшпан да бата алмады... Міне, біздің ханда­ры­мыздың, билер мен батырларымыз, от ауызды, орақ тілді шешен­де­рі­мізді түгендеп, тарих бетіне алтын әріппен жаза­тын тұсы осы болса керек. * * * Бәйтеректің бір тұқымы Үрпек Ал­дажанов Орынбор, Санкт-Пе­тербургтан білім алып, орыс пат­ша­сымен бірге тіршілік етіп, әскери-медициналық қызмет атқарып, дворян атағына ие болған. Ал, Үрпектің інілері Құлғазы, Бекқазы Орынбор, Санкт-Петербургтан бі­лім алып, “Алаш” қозғалысына қа­тысып, оққа ұшқан. Үрпектің Ай­тен деген ұлы да Орынбор, Санкт-Петербургтан білім алып, Батыс аймақ бойынша “Алаш” қозға­лы­сының әскери күшін ұйымдас­ты­рушы болып біраз қызмет еткен. Амал не, бұл қозғалысты жау санап талқандаған тұста ерлі-зайыпты екеуін 1923 жылы Троицк маңында атып өлтірген. Айтен “Отрадный” селосының биік төбесіне жерлен­ген. Айтеннің інісі Сақаш та Орынбор, Санкт-Петербургтан білім алған. Орынбор қаласында қызмет істеп жүрген кезінде 1929 жылы батырдың, байдың тұқымы деп ОГПУ қармағына түсерін алдына-ала естіген ол он екі жасар ұлы Таубай мен алты жасар қызын Серғазиев деп балалар үйіне өткізіп үлгерген. Сол Таубай екінші дүние­жүзілік соғыста Ленинград қала­сында үлкен ерлік жасап “Қызыл жұлдыз” орденімен наградталып, майдан жолы Кенигсберг қаласына дейін жалғасқан. Жеңіс күнінен кейін Балтық жағалауында әскери комендатурада қызмет еткен. Елге оралғаннан кейін Орынбор облы­сының Цвилинск ауылдық кеңе­сінің төрағасы болып қызмет етеді. Тобықтай сөз түйіні – кедір-бұдыры көп, жазбаша қалған дерек, дәйегі аз, отарлық езгінің зарын шектірген қатыгездікпен айқасып, туған жерді аман сақтаған бабалар тарихы толыға түсуді қажет етеді. Іздесе атадан балаға мұра болып қалған құжаттар, түрлі жәдігерлер де табыла бермек. Табыл ҚҰЛЫЯС, жазушы. Астана.