Жеті күн жапон елінде

Қыркүйектің 27-сінен қазанның 3-іне дейін Жапония астанасы –Токиода және осы елдің бұрынғы тарихи астанасы Кио­тода әлем жазушыларының халықаралық ұйымы – ПЕН-клуб өзінің 76-шы кон­гресін өткізді. Негізін 1921 жылы ағыл­шын жазушысы Джон Голсуорси қалаған бұл қоғамдық ұйымға бүгінде төрт құр­лықтың 100-ден аса елінен 20 мың жазу­шы мүше. Штаб-пәтері Лондонда. Жазу­шылардың дүниежүзілік ұйымы ПЕН-клуб атауы poet, essayіst, novelіst деген ағылшынның үш сөзінің бас әріптерінен құралған. Яғни, ақын, жазушы, журна­лис­тер клубы. Ағылшынша “pen” – қазақша “қалам” болып та аударылады. Ұйым жыл сайын өзінің басқосуын әлемнің бір елін­де өткізіп тұрады. Өткен жылы Венада өтті. Биыл Жапонияда өтті. Оған 80 елден 150 қаламгер қатысты. Ұйым мақ­саты – қаламгерлердің сөз бостан­дығын, бас бос­тандығын қорғау және олардың аралас-құралас танысуына мүмкіндік тудыру. Қазақстан жазушылары бұл ұйымға 1994 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қол­дауымен әдебиетіміздің ақсақалы Әбді­жәміл Нұрпейісовтің тікелей ұйымдас­тыруымен мүше болып енді. Биылғы конгресті өткізуге жапон үкіметі мен жапон компаниялары 4 миллион АҚШ долларын салыпты. Жүзге жуық тілде сөйлейтін 150 қонақты күтуге 150 кісі тартылған. Қазақстаннан біз, белгілі журналист Бигелді Ғабдуллин екеуміз қатыстық. Екеуміздің де бұл Жапонияға тұңғыш келуіміз еді. Біз барған күні, яғни қыркүйектің 27-сі күні кешкісін Жапонияның экс-премьері Куино Катаяманың әулеттік жайында (имениесінде) қабылдау болды. Егер де біз барар алдында Катаяма қыз­мет­тен түспе­генде, онда біз премьерге “экс” сөзін қос­паған болар едік. Катая­маның әкесі де Жапонияның соғыстан кейінгі жылдардағы премьер-министрі болған. Осы үйде Куино Катаяма өмірге келіпті. Үйге келген қонақ­қа жапондар алдымен қара шаңырақта дәм беріп алып, әңгіме-дүкен құрып содан кейін бақ ішіндегі шайханаға шақырады екен. Сол дәстүр бұзылған жоқ. Біз гүлдің неше түрі және небір пішін­ді қойтастар (жапондар қойтастарға қарап отырып та дем алатын көрінеді) қойылған бақ арасымен аяңдап бәкенедей ғана ағаш­тан салынған жер үй табал­ды­рығын атта­дық. Аяқ киімімізді есік ал­дында қал­дыр­дық. Дәстүр солай. Қыз­мет­ші келін­шек­тер жадырап күліп екі бүк­тетіліп бас иіп сәлем­деседі. Біз де жапа­тар­мағай бас иеміз. Ша­ғын залда орын­дықтарға жай­ғастық. Қарсы алдымызда кимоно киген биязы келіншек қонақтарға жапонша шай құю рәсімін бастады. Келіншек майысып алдымен ескі тас кесеге ағаш қасықпен ұн­тақ шай салды. Бұл өзі көк шайдың жап­ырақ ұшынан жиналған ерекше түрі екен. Бұл шай бізге дәл осы қалпында ХІІ ғасырда Қытайдан әкелінген деп түсін­дірді жапондар. От үстінде қайнап тұрған қақпақты шойын титтей қазаннан ожау­мен су іліп алып оған екінші жақтағы ыдыс­тағы салқын судан тамызып бізге шай ұсынды. Кеседегі шай қазақтың бір ұр­ттауына әрең жетті. Келіншекке кесе­міз­ді қайта ұсындық. Бір жағынан бұл біз­дің шай дәмін дұрыс бағалағанымыз еді. Бәріміз шай ішіп жатырмыз. Жапон жігіт түсіндіріп тұр. Жапон мәдениетінде шай ішудің мәні айрықша екен. Бұл – үй иесінің қонаққа деген үлкен ықыласының көрінісі. Өйткені, дастарқан басында жи­на­лып шай ішу – ынтымақ, бірлік белгісі. Бақ-береке, өзара түсіністік, жақындық, танысу, табысу бәрі осыдан басталады. Өйткені, шай үстінде тек шынайы да шы­рай­лы әңгіме айтылуға тиіс. Біздің есімізге қазақы дастарқан түсті. Қазақ та қонаққа дастарқанымен бірге жү­ре­гін жаяды емес пе. Қонақжайлық жал­пы азиялықтарға тән қасиет болып шық­ты. Ал, жапондардың қонақжайлығы ерекше. Сізді күтіп жүрген ұлы да, қызы да жайылып жастық, иіліп төсек болады. Және қабақ шытуды білмейді. Мәз болып жүргені. Бізді ең таңғалдырған нәрсе осы болды. Жапондардың шайынан кейін Бигелді: – Бізге де өстіп қымызды бренд жасау ке­рек қой! – деді. Шынында да орынды арман. Жапон шайы аяқтала бергенде бір еу­ро­­палық орнынан тұрып, жапон келін­ше­гінің шай құйған шәугіміне бас иді, маң­дай тигізді. Бұл балпаң басқан батыс­тың өз мәдениетін қастерлей білген жа­пон де­ген жампозға бас иіп құрмет көрсетуі болды. Конгресс отырысында ертесіне 100-ге жуық ұлт пен ұлыс қаламгерлері бас қос­тық. Қарап отырсақ, ана отырған қара аф­рикалықтар да, латын-америкалықтар да, мына отырған еуропалықтар да, азия­лықтар да – әрқайсысы бір-бір мәдениет елшілері. Олардың тек киімі, тілі ғана емес, ділдері де бөлек. Соған қарамастан, бірігіп отыр­мыз. Біріктіріп отырған ортақ гуманистік идеалдар. Кіші халықтардың құрып бара жат­қан тілдерін қорғауда да белсенділік та­нытып, сексенінші жылдары Барселона бас­­қосуында “тіл құқығы” де­ген терминді де ЮНЕСКО-ның күн тәр­тібіне енгізген осы ПЕН-клуб. Ұйымның Лондон орталы­ғын­да тіл проблемасымен айналысатын арнаулы комитет бар. Кон­гресте тіл мәсе­лесі көтерілгенде қазақ де­ле­гациясы атынан кіші халықтардың тілін қорғауды тағы да Токио үндеуіне қосуды ұсын­­дық. Бұл мәсе­ле, тіл мәселесі ПЕН-клуб жиын­дарында бұ­­рын да талай кө­теріл­ген. Біздің ұсыны­мыз қолдау тапты. Орыстың бүгінгі белді қаламгері Андрей Би­тов орыс тілін конгрес­тің жұмыс тілі ету­ді ұсынды. Оны да біз қолдадық. Жұ­мыс тілі ағылшын, француз, испан тілі бо­лып табылатын конгресс төр­ал­қасы бұл ұсы­ныс қаперімізде болсын деді. Әлемнің әр елінде түрмеде отырған жазу­шы­ларға қол­дау көрсету – ПЕН ұйы­мы­ның бір па­рызы. Бұл жиында да түрмеде отырған Қы­тайдағы – 40, Вьетнамдағы – 19 және Мек­сика, Куба абақтыларындағы жазу­­шы­ларды босату туралы үндеу қабылданды. Әлемде қалыптасқан экологиялық апаттар туралы пікірлер ортаға салынды. Соның ішінде осы жолдар авторының Қазақстандағы қоршаған орта немесе Семей полигоны, Арал апатының зардап­тары туралы сөзі де бар. Алайда, ПЕН ұйымының басты мақ­саты – жер жүзінде қалыптасқан бар­лық проблеманы шешу емес, жазушылар проб­лемасына көңіл аудару. Конгрестің бас­ты мақсаты төрт құрлықтан келген жазу­шыларды өзара таныстыру, аралас­тыру. Жеті күн ішінде талай әріптестері­мізбен таныстық. Қонақүйдегі көршім моңғол жазу­шысы Ганбат Ринчин сыраға шақыр­ды. Барсам, жанында шетелде босқында жүрген Кунтар атты Тибет қаламгері отыр екен. Ең қызығы, екеуі бір-бірінің тілін түсінбесе де рахаттанып сыра тартып отыр. Бір-бірлеріңнің тіліңді ұқпай қалай түсінісіп отырсыңдар? – дедім. Дініміз бір ғой. Екеуміз де буддист бауырлармыз ғой! – деп күледі Ганбат. Ганбат мені арқадан қағып: – Сіздер, қазақтар, ұлы халықсыңдар! – дейді. Мен қалжыңы шығар деп түріне қарасам, шын айтып отырғанға ұқсайды. Менің ішім жылып қоя берді. Қазақстан жәйлі, Қазақстан, Елбасы жәйлі Шве­цияда тұратын ұйғыр жазушысы Қайсар Әбдірасул да жақсы пікір білдірді. Бір тәуірі бүгінде “Қазақстан” десең, әлемнің әр түкпірінен келген әріптес­теріміз “Оу!” деп қалады. Хабардар екендіктерін біл­діреді. Бұдан 15-20 жыл бұрын шетел­дік­тер “Қазақстан” десең, ойланып қалатын. Әлі мемлекеті жоқ өз халқы үшін табанды айтысқан күрд қызының өжет бейнесі көз алдымда. Үзілісте: – Бүгінде күрд тілінде қанша телеарна бар? – деп сұрадым. – Отыз, – деп жауап берді. Мен өз құлағыма өзім сенбей қайта сұрадым. – Отыз, – деп жауап берді күрд қызы тағы да. Күрдтер – Иракта, Иранда, Түркияда шашырап орналасқан ірі халық. Бірақ өз мемлекеті жоқ. Соған қарамас­тан, күрд тілінде 30 телеарна жұмыс істейтін болып шықты. Қазақстанда қазақ тілінде толық хабар та­рататын “Балапан” телеарнасының ашы­луы­мен мен әріптесім Бигелдіні Токио­да жүріп құттықтадым. Бір жеті ішін­­де біз Түр­кияда, Қытай, Ресей, Эфио­пия, Жапония, Вьетнам, Испания жазу­шы­ларымен де танысып, кітап алмастық. Жыл сайын өтетін мұндай басқосудың маңызы әр ел қаламгерлері үшін осы танысулар ма деп қалдық. Конгреске бір Нобель сыйлығы­ның лауреаты қатысты. Парижде тұратын қытай жазушысы Гао Синьцзянь. Сондай-ақ, Канаданың әйгілі қаламгері Маргарет Этвуд, мексикалық Омеро Ариджис болды. Қыркүйектің 1-і күні Шинканзен деп аталатын ұшқыр экспреспен 570 шақы­рым қашықтағы Жапонияның Мэйдзи дәуріне дейін мың жыл астанасы болған Киотоға тарттық. Доңғалақпен емес, рельс үстіне магнит-көпшік арқылы көтеріліп тұратын бұл экспреске мінгеніңізде әдет­­тегі пойыздарда естілетін доңғалақ дүрсілі болмайды екен. Экспресс сағатына 210 километрлік шапшаңдыққа шыққан кезде бейнебір жер бетімен зымыраған ұшақтай. – Мынау бір... жері кең Қазақстанға керек пойыз екен!!! – деді жолсерігім Бигелді. – Шынында да Алматы мен Астана арасына осы пойызды жіберсе ғой, 4.30 сағат қана жүреді екенбіз, – деймін. Жапонияда кемшілік жоқ десеңіз қателесесіз. Бәрі бірдей бай емес. Кедей де жетіп жатыр. Токио көшелерімен түн­делетіп жүріп көрдік. Қала ортасында жер асты өткелде тас еденге картон қағаздар төсеп жіберіп, жапа-тармағай жатқан жұртты көресіз. Жүздеген кісі. Бәрі дерлік ер адамдар. Қалың киінген, басын әл­де­немен бүркеп алып ұйықтап жатқан қара­құрым халық. Өткел қабырғасына иеро­глиф­пен әлдене жазылыпты. Шамасы, осы жатқандардың үні болуы керек. Мен бұл жатысты саяси акция болар деп ойлағанмын. Сөйтсем, олай емес екен. Бұ жатқандар, біздіңше айтқанда, БОМЖ-дар болып шықты. Яғни, үйсіз-күйсіз, жұ­мыссыз тасмаңдайлар екен. Сонда барып біз 140 миллион халқы бар Жа­понияда жы­лына 30 мың суицид (өз-өзіне қол жұм­­сау) орын алатынын түсіндік.Ел Пар­ламенті – Диета алдында сөйлеген сөзін­де Жапонияның жаңа премьер-министрі Наото Кан да жапондарды әлеуметтік қор­ғау арқылы суицидті қысқарту жол­да­рын сөз қылды (The Japan Tіmes. 03.10.10). Осы арада осынау суицид деген құбылыстың біздің елде де ашық айтылуға тиіс әлеуметтік проблема екені еске оралды. Ұшқыр экспресс жол апшысын қуы­рып ұшып келеді. Көзіміз – төңіректе. Токио­дан Киотоға жеткенше көк төбелі, орманды жазық 570 шақырым бойы бос жатқан жер көрінбеді. Бос жатыр деген алаңдардың өзі­не күріш егілген. Токиодан Киотоға де­йін қалашықтар тізбегі үзіл­меді. Бос жатқан, күтусіз жатқан қарыс-сүйем жер жоқ. Жер қадірін білуді де жа­пондардан үйрену керек екен. Бір қы­зығы – жайылып жүрген мал көрінбеді. Сонда жапондар малын күндіз де қорада ұстайтын болғаны ма?! Соңғы екі күнді Жапонияның 10 ға­сыр бо­йы астанасы болған тарихи-мәдени орта­лығы – Киото қаласында өткіздік. Шы­нында да Киотоны жапон мәдениеті мен тарихының алып мұражайы десе болғандай. Бізге Киото қаласының ортасындағы шоугуннің ескі резиденциясы қатты әсер етті. Жапон тарихындағы шоугуннің рөлін білмейді екенбіз. Шоугун қазіргі тілмен айт­қанда – премьер-министр. Бірақ оның құді­реті ескі Жапонияда императордан үс­тем болыпты. Оны коушито, яғни им­пера­тор бекіткенімен, негізгі байлық та, билік те шоугуннің қолына шоғырланған. Бүкіл әскер самурайлар соған бағынған. Шоугун әдетте император-коушитоның қызына үй­ленуге тиіс болған. Бірақ одан ұрпақ көру­ге тыйым салыныпты. Өйткені, импера­тор ұрпағы тек император әулеті­нен ғана тарауға тиіс. Синтоизм сенімі бойынша коушито – император Тәңірдің тікелей ұрпағы. Сондықтан оған өзге қан аралас­пауға тиіс. Қолына бүкіл билік шо­ғырланған шоугун 1000 қызға дейін тоқал алуға құқылы болған. Солардан ұрпақ көрген. Шоугун императорға емес, импе­ратор шоугунге келіп сәлем беріп тұрған. Өйткені, мемлекетті шоугун басқарған. Киотода бізді Алтын Храмға алып барды. Бұл – жапон буддизмінің ең қас­терлі ескі ғибадатханасы. Храмның жоғарғы екі қабаты алтынмен апталған. Осы бақта жапондардың буддизмге дейін ұстанған діні – синтоизм бойынша тасқа, ағашқа тәу ету дәстүрі де менмұндалап тұр. Мысалы, отырғызылғанына 600 жыл­дан асқан кәрі пэй ағашы. Діңгегі бұра­лып “билеп” тұрған пэй ағашын көруге көз керек. Бұталары аспанға қарап емес, көлденеңге тарбиып “қол” созып тұр. Жапырақтары әр бұтақ­тың ұшына ұйыса қонған жасыл бұлттай. Жапондар осы ағашқа тәу етеді. Жырлайды. Ғасырлар бойы қылқалам шеберлері оның суретін салып, ең қадірлі төрлерге іліп қоя­ды. Шоу­гун отырған тақтың төр қабыр­ға­сында да біз алып пэйдің суретін тамаша­ладық. Токиодағы бүгінгі император Аки­хито сарайының алдындағы жасыл кілемдей таза алаңда да сіз “билеп” тұрған ғажайып пэй ағаштарын көресіз. Оның әдемілігінен көз ала алмайсыз. Жапондар­дың жалпы табиғат сұлулығына тәңірдей табынатынын паш етіп тұр. Осы арада табиғаттағы барлық нәрсенің иесі, киесі бар деп аялаған біздің арғы ата-баба­лары­мыздың сенімі болған тәңірлік еске түсе­ді. Өздерін түбі Алтайдан шыққан халық­қа жатқызатын жапондардың ескі сенімі – синтоизм мен тәңірліктің егіз баладай ұқсастығы назар аударады. Және осы синтоизмде бір құдайдың аты жапонша Тенри деп айтылатыны еске түсті. Біздің тұрмыс-салтымызда ұлы дін исламды қабыл­дағанымызға мың жылдан асса да әлі күнге дейін тәңірлік сенім іздері сайрап жатқанындай, Қытай арқылы буддизмді қабылдағанына ХV ғасырдай болса да жапонның да салт-сана, мәде­ниетінде синтоизм (өздері шинтоизм деп атайды екен) іздері сайрап жатыр. Дін демекші, Жапонияға бүгіндері ислам бара бастаған. Айтуларынша бұл елде 20 мыңдай кісі мұсылман. 5 мешіті бар. Жапондардың дәстүрлі мәдениетінің орталығы – Киото қаласымен таныс­қан­нан кейін бүгінгі Жапонияда тайта­ласқан екі мәдениет майданын көргендей бол­дық. Бірі – мыңдаған жылдық терең та­мы­ры бар жапондардың дәстүрлі мәде­ниеті, екіншісі – 1968 жылғы Мэйдзи реформа­сы­нан кейін басталған батыс ықпа­лындағы жаңа индустриялық мәде­ниет. Бұл жаңа индустриялық мәдениетті мәдениет емес, өркениет деп атап жүрміз. Өркениеттің өз беті болмайды. Өйткені, өркениет ұлт мәдениетінің ғасырлар бойы толғатқан төл туындысы емес. 20 ғасырда орын алған ғылыми-техникалық төңкеріс туындысы. Былайша айтқанда, жалпы­адам­заттық жаһанданудың бел баласы. Сондықтан да 20 ғасыр аяғында Киотода өмір сүрген атышулы жапон жазушысы Юкио Мисима Токиода басталған жаһан­дануға жан-тәні­мен қарсы шыққан. Батыс ықпалын­дағы жаһандануды жапон мәде­ние­тінің жауы деп білген. “Бетперде сыры”, “Алтын храм” атты романдарымен әлемге мәшһүр болған өрім жас Мисима Киотодан Токиоға барып аспанмен талас­қан ғимараттың бірінің балконына шы­ғып, халыққа өзінің соңғы сөзін арнаған. Сол жерде өз-өзіне харакири жасаған. Сөйтіп, төрткүл дүниенің төбе шашын тік тұрғызған. – Мисиманың романдары әрбір жа­пон үшін қастерлі. Оны білмейтін жапон жоқ. “Алтын храмды” оқыған адам жапон жа­нын түсінеді... – Біздің гидіміз осын­дай ой таратты. Бұдан біз жапондардың өз әде­биетін, өз ана тілін кие тұтатынын ұқтық. “Мисиманы оқымаған жапон жоқ”. Бұл ой астарында не жатыр?! Бұл ой астарында 140 миллион жапон төл әдебиеті жауһар­ларын жатқа біледі деген сөз. Осылайша мыңдаған жылдар бойы төл мәдениетінің тал бесігінде тербеліп уызына жарыған ұлт болмысында бір ата баласындай ұйым­шыл­дық тамыр салған. Бір жапон фило­софының: “Біз, жапон­дар... бір-бірімізді Жер шарының қай жерінде кездестірсек те, бір-бірімізді көрген сәтте-ақ тілсіз, сөзсіз түсініп тұра­мыз”, деп жазғаны еске түседі. Ұйым­шылдық, ұлттық намыс – жа­пон мента­литетінің басты ерекшелігі. Жа­пон ұғы­мында ата-анаға бағыну әлі күнге сақтал­ған. Жапон философы Франсис Фукуя­ма­ның жазуынша, әлі күнге дейін жапон­дардың ұл, қыздары үйленгенде олардың таңдауына ата-анасы ықпал етеді. Отба­сындағы әке беделіне сына түспеген. Осынау отбасы үлгісі жапондар істейтін компанияларда да сақталған. Әр қызмет­кер, жұмысшы өзі істейтін компания беделін өз отбасы беделіне балайды. Әр жа­пон үшін император басқаратын Жапо­ния беделі әке басқаратын өз отбасы беделімен бірдей. Осыдан келіп 140 миллион жапон бір отбасындай ұйым­шыл. Бүкіл ұлт – бір команда. Жапон­дардың табыс кілті осында. Мисима жапондардың төл мәдениетін қызғыштай қорғады. Соған Мисиманың отаны – Киотода көзіміз жетті. Әсіресе, қара сөзбен Мисима жырлаған көк төбе үстіндегі Алтын храм және оны қоршаған бақ. Жапондардың дәстүрлі дүниетаны­мын паш етіп тұнып тұрған жұмақ бағы. Жапон сазын жақсы көруші едім. Музыка дүкенін табарын тапсам да тыңдап, таңдап тұруға уақыт болмады. Бірақ, осы олқылық орнын қоштасу кешіне арнап жапон жағы берген концерт толтырды. Концертті отыз­шақты қыз, отызшақты бала, отызшақты ер кісіден тұратын жүзшақты бишілер тобы атқарды. Олар екі жүздей қонақ жи­нал­ған кең залға айқара ашылған есіктен дүңкілдеген дауылпаз үні астында шұбыра билеп кірді. Бұл би біз көрмеген би еді. Бәрі де ең­кейіп екі қолын алға созып, саусақтарын тарбитып дауылпаз үніне аяқ ұшымен билеп басады. Сахнаға шықты. Алғы шепте еңкейе жымиып билеп тұрған отызшақты қыз. Содан кейін балалар. Содан кейін ер кісілер. Дауылпаз үнімен еңкейіп тұрып билеп бізге таңсық, көзге таңсық бір қимылдар жасайды. Өнер сиқыры залды шапшаң баурап алды. Қонақтар бұл биге қатты елтіді. Самсап тұрған әлемнің төрт бұрышынан жинал­ған жұрт би ырғағына қосыла бастады. Осыны күткендей бишілер тізіле билеп қонақтарды ілестіріп залды айналып бәрін бір ырғаққа салып ертіп барады. Бұл жа­пон­ның ава биі екен. Енді бірде байқасақ, бәріміз, төрт құрлықтан келген қонақтар, ава биін билеп жапон бишілеріне еріп залды айналып кетіп барамыз. Мисима қызғыштай қорыған мәдениет осы. Жапон жаны, тек жапон рухы ғана бар өнер. Алланың әр халыққа берген қайта­лан­бас ұлттық рухы. Өнер соны паш етіп тұр. Дәстүрлі төлтума мәдениет. Жа­понды жапон етіп сақтап тұрған құдірет. Біз сол сиқырға арбалдық. Таза ұлттық өнер сиқы­рына арбалдық. Би арқылы бізді билеп ал­ған ғажайып ұлттық рух сұлулығына шо­мыл­дық. Зал толы еуро­палық, азиялық, аф­ри­калық, амери­ка­лық­тар болып жапон бишілеріне еріп билеп барамыз. Жаһан­данудан жеңілмеген жапон мәдениетіне қол соғып барамыз. Ұлттық мемлекет құра біл­ген жапон үлгісіне қол соғудамыз. Маған осы бір көрініс... жапондардың әлем халық­тарын жинап алып... тарих алдындағы өз жеңісін тойлай бастағанындай әсер етті... Өйткені, біз жеті күн жапон елінде болғанда бір ғасырға алға жүйткіп барып, адамзат болашағы – ХХІІ ғасырды көріп қайтқандай әсерде болдық. Смағұл ЕЛУБАЙ.