Қант тапшылығы ел рыногында, әлбетте, анау айтқандай байқалмайды. Бірақ қант бағасы жылдан-жылға қымбаттап барады. Сол қымбатшылықтың тасасынан қант тапшылығының да салқыны сезілетін сияқты. Сондықтан ауа райы мен жер-суы ыңғайлы өңірлерде қант қызылшасын өсіріп, одан отандық қант өнімдерін өндіру деген тақырыпта толғанып көрудің де кезегі жеткен сияқты.
Қант қызылшасын өсіру қазақ шаруасына, ал қант өнімдерін өндіру қазақ жұмысшыларына жаңалық емес. Осыдан жиырма жылдай уақыт бұрын қазақ жерінде қызылша алқаптары да, одан шақпақ қант жасайтын қант зауыттары да жеткілікті болатын. Мысалы, бір ғана облыста Жамбыл, Меркі және Шу қант зауыттары жылдың төрт мезгілінде үздіксіз жұмыс істеп тұрды. Ал оны шикізатпен қамтамасыз ететін қызылша алқаптары мыңдаған гектарларды алып жататын. Бірақ кеңестік жүйе қалыптастырған, бір-бірімен “сиам егіздеріндей” жабысып қалған жоспарлы экономиканың күлі көкке ұшқан соңғы жиырма жылдың көлемінде жапырақтары жайқалған бұрынғы қызылша алқаптары да, булары будақтаған қант зауыттары да қаңырап қалды.
“Бірдің кесірі мыңға тиеді”. Тоқсаныншы жылдардағы қаржы-экономикалық түрлі қиындықтар қант қызылшасы шаруашылығын қайта дамыту, отандық қант өнімдерін көптеп өндіру дегенді естен шығарды. Қызылша өсіру саласында ұзақ жылдар бойы жинақталған өндірістік бай тәжірибе керексіз жағдайға жетті. Байырғы қызылша өсірушілер қалыптастырған ерен еңбектің үлгісіне кейінгі ұрпақ, тіпті, күле қарайтын дәрежеге жетті. Оның себебі де жоқ емес. Бұл аралықта байырғы қызылшашылардың жасамыстары зейнетке шығып, ал жастары жаңа өмірге, жаңа кәсіпке бейімделіп, ақ таңнан қара кешке дейін бел жазбайтын жұмысы ауыр қызылша өсірмей-ақ күн көруге болатынына көздері жетті. Қазір оларды қанша үгіттесең де алқапқа қарай аяқ баспайды.
Экономикалық сарапшылардың деректері мен дәйектеріне жүгінсек, бүгінде елімізде қанттың 95 пайызы импорттық шикізаттан, ал қалған 5,0 пайызы отандық қант қызылшасынан өндіріледі екен. Сондықтан қант өнімінің әлемдік рынок пен елдегі бағасы қант құрағына тәуелді болып отыр. Мәселен, қазіргі кезде әлемдік рынокта қант құрағының 1 килосының бағасы қазақ валютасымен есептегенде орта есеппен 65 теңгені құрайды. Ал біздің отандық қант қызылшасының зауыттардағы қабылдау бағасы қант құрағына қарағанда 3-4 есеге арзан. Демек, қазақ еліндегі қант зауыттары отандық сапалы қант қызылшасы шикізатымен жеткілікті қамтамасыз етілмегендіктен импорттық қымбат шикізатпен жұмыс істеуге мәжбүр болып отыр деп қорытынды жасауға толық негіз бар. Бұл мәжбүрлік сөз басында айтылған қант қымбатшылығына әкеліп соқтыруда.
Неге? Әлемдік рынокта қант құрағының бағасы жоғары болғандықтан одан өндірілетін қанттың бағасы да жылдан-жылға өсу үстінде. Қазір елдің кейбір облыстарында 1 кило қанттың ең жоғары құны 188 теңгеге жетсе, Жамбыл облысындағы баға 175 теңгені құрап отыр.
Жамбыл облысында қант қызылшасы өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында 42 мың гектар алқапқа отырғызылып, тәтті түбірдің түсімділігі әр гектардан орта есеппен 297 центнерді құрап келген болса, ал 1992-2001 жылдары еліміздегі экономикалық қатынастарды нарыққа бейімдеп, қайта құруға және бұрынғы ірі шаруашылықтардың жекешеленіп кетуіне байланысты қант қызылшасы алқаптарының көлемі 5 есеге қысқарып кетіпті. Мысалы, 2003 жылы – 5, 2004 жылы – 4,3, 2005 жылы – 1,4 мың, 2006 жылы 209 гектарға ғана қант қызылшасы егілген. Ал 2007 жылы қант қызылшасы мүлде өсірілмепті.
Қант қызылшасы шаруашылығын осындай тұйықтан алып шығуға ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және оны әртараптандыруға бағытталған “Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы” бағдарламасының іске асырыла бастауы түрткі болды десек қателеспейміз. Өйткені тура осы бағдарламаның аясында елде қант қызылшасы мен қант өндірісін дамыту мәселесі де қаралған болатын. Бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Ауыл шаруашылығы министрлігі дайындаған “2008-2010 жылдары қант қызылшасын өсіру және қант өндіру” жөніндегі салалық бағдарламаның жобасына сәйкес “Жамбыл облысында қант қызылшасы шаруашылығы мен қант өндіруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған бағдарламасы” бекітіліпті. Ол бағдарлама бойынша облыста фабрикалық қант қызылшасын өсіру көлемін 2008 жылы – 6 мың, 2012 жылы 12 мың және одан да көп гектарға арттыру арқылы облыстағы екі қант зауыты – “Қант” АҚ пен “Меркі қант зауыты” ЖШС өндірісін қант қызылшасы шикізатымен қажетті жүктемеде, толық қамтамасыз ету белгіленген. Бұл бағдарлама жүзеге асырылса, облыс тұрғындары кепілді жұмыс орнымен және өз қант өнімдерімен қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бірақ 2008 жылы облыста 6 мыңның орнына бар болғаны 4,7 мың гектарға жуық қант қызылшасы егілді. Табиғат қуаңшылығына байланысты оның 1,1 мың гектарынан ғана қант қызылшасы жиналды. Ал 2009 жылы облыста 1,6 мың гектар қант қызылшасы егіліп, оның өнім бергені небары 930 гектарды ғана құрады.
Ал биыл ше? Қант қызылшасын егіп және оны күтіп, баптап өсіруде өткен жылдармен салыстырғанда биыл біраз ілгерілеу бар деуге болады. Биыл облыс бойынша 3,8 мың гектар алқаптан қант қызылшасын жинау жұмыстары басталып кетті. Атап айтсақ, облыс бойынша Меркі ауданы – 1379 га, Байзақ ауданы – 800 га, Жамбыл ауданы – 600 га, Шу ауданы – 559 га қант қызылшасын жинамақшы. Сондай-ақ, Қордай, Жуалы және Т. Рысқұлов атындағы аудандарда 100-185 гектар көлемдегі алқаптан қант қызылшасы жиналады деп күтілуде.
Аталған алқаптардағы тәтті түбірлерді жинау үшін негізінен бұрыннан қолданылып жүрген техникалар жұмылдырылып отыр. Кейбір аудандарға мамандандырылған арнайы техникалар да алынды. Мәселен, қыркүйек айында Байзақ, Жамбыл аудандарына “Оңтүстік” әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы арқылы қызылша жинайтын 4 комбайн және пәлек жинағыш 3 мәшине сатып алынды. Ал жуырда Байзақ және Т.Рысқұлов атындағы аудан шаруалары “Ақ жол-Агро-Бизнес” ЖШС арқылы Украинада шығарылған 2 дана кешенді қызылша жинау техникаларына қол жеткізді.
Бір шаруашылық судың тапшылығын айтса, енді бір шаруашылық қант қызылшасын себетін, күтіп-баптайтын, қазып, жинайтын техникаларға зәрулігін жеткізеді. Мысалы, “Сарыбұлақ” ЖШС техника тапшылығынан қызылша жинауға ауыл болып жұмылып жатыр. Неге? Өйткені, түрік елінің 2,5 миллион теңге тұратын қызылша қазатын мәшинесі күніне 1 гектар алақапты ғана игере алады екен. Бұл өнімсіз тірлікпен 70 гектар алқаптағы қызылшаны 70 күн жинау керек емес пе? Ал ауданда егіншілік мәдениетін көтерудің жаңаша жүйесін қалыптастырады, оның ішінде тәтті түбірді жартылай кластерлік жүйемен өсіруге сеп болады деген мақсатта құрылған “Қордай” сервистік дайындау орталығы қызылшашыларға лайықты көмек көрсете алмай отырғанға ұқсайды. Өйткені, олардың ұсынған қызмет бағасы қымбат, одан кейін олардың бүкіл жарамды техникалары Оңтүстік Қазақстан облысындағы жұмыстарға жегіліп жүрген көрінеді.
Биыл облыста қант қызылшасы алқаптарының әр гектарынан орта есеппен 216 центнерден өнім алынып, жалпы түсім 81,8 мың тоннадан асады деп күтілуде. Дегенмен, өнімнің одан да көп болуы ықтимал. Өйткені бүгінгі күні, сонау 1960-1970 жылдардың рекордтарын қайталап, қант қызылшасы алқаптарының әр гектарынан ә дегеннен-ақ 350-450 центнерден өнім алып жатқан шаруашылықтар шыға бастады. Мәселен, Байзақ ауданының “Достық-99” шаруа қожалығы әр гектар қызылша алқаптарынын – 400-450 центнерден, “Талап” шаруа қожалығы – 300-350 центнерден, ал Меркі ауданындағы “Сыпатай батыр” ЖШС әр гектардан 250 центнерден өнім жинауда. Осы аталған шаруашылықтардың су басына өте жақын орналасқан алқаптарының гектарлық қайтарымдары тіптен 500-600 центнерден айналып отыр.
Алдағы жылы қант қызылшасын стратегиялық маңызы бар дақыл ретінде және облыстағы қант зауыттарын өз шикізатымен қамтамасыз ету мақсатында қант қызылшасы көлемін 7 мың гектарға жеткізуге талап жасалып отыр. Демек, аудан басшылары ендігі жерде “бәлен гектарға қызылша егілді” деген құрғақ мәліметті медет тұтпай, егілген қант қызылшасы алқаптарын су көздеріне мейлінше жақын орналастыруға, алқаптарға тамшылатып суару технологиясын көптеп енгізуге, жетіспейтін қажетті техникаларды дер кезінде жасақтауға, тұқым мен минералды тыңайтқыштарды уақтылы дайындауға қазірден бастап кірісулері қажет сияқты.
Үкімет те қызылша өсірумен айналысуға тілек білдірген шаруаларды қолдау шараларын қарастырып жатыр. Мәселен, үстіміздегі жылы Үкіметтің тиісті қаулысымен бекітілген ережеге сәйкес, қант қызылшасын өсірушілерге қант қызылшасының әрбір гектары үшін – 24500 теңгеден, ал қант зауытына өткізілген қант қызылшасы шикізатының әрбір тоннасына – 400 теңгеден, өнеркәсіптік үлгідегі тамшылатып суару жүйесін қолданып өсірілген қант қызылшасының әрбір гектарына 50 мың теңгеден субсидия төлеу белгіленіпті. Әрине, бұл аздау. Сондықтан шаруалар субсидия мөлшерлерінің Үкімет тарапынан әлі де болса көбейтіле түскенін қалап отыр.
Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ, Жамбыл облысы.
Қант қызылшасын өсіру қазақ шаруасына, ал қант өнімдерін өндіру қазақ жұмысшыларына жаңалық емес. Осыдан жиырма жылдай уақыт бұрын қазақ жерінде қызылша алқаптары да, одан шақпақ қант жасайтын қант зауыттары да жеткілікті болатын. Мысалы, бір ғана облыста Жамбыл, Меркі және Шу қант зауыттары жылдың төрт мезгілінде үздіксіз жұмыс істеп тұрды. Ал оны шикізатпен қамтамасыз ететін қызылша алқаптары мыңдаған гектарларды алып жататын. Бірақ кеңестік жүйе қалыптастырған, бір-бірімен “сиам егіздеріндей” жабысып қалған жоспарлы экономиканың күлі көкке ұшқан соңғы жиырма жылдың көлемінде жапырақтары жайқалған бұрынғы қызылша алқаптары да, булары будақтаған қант зауыттары да қаңырап қалды.
“Бірдің кесірі мыңға тиеді”. Тоқсаныншы жылдардағы қаржы-экономикалық түрлі қиындықтар қант қызылшасы шаруашылығын қайта дамыту, отандық қант өнімдерін көптеп өндіру дегенді естен шығарды. Қызылша өсіру саласында ұзақ жылдар бойы жинақталған өндірістік бай тәжірибе керексіз жағдайға жетті. Байырғы қызылша өсірушілер қалыптастырған ерен еңбектің үлгісіне кейінгі ұрпақ, тіпті, күле қарайтын дәрежеге жетті. Оның себебі де жоқ емес. Бұл аралықта байырғы қызылшашылардың жасамыстары зейнетке шығып, ал жастары жаңа өмірге, жаңа кәсіпке бейімделіп, ақ таңнан қара кешке дейін бел жазбайтын жұмысы ауыр қызылша өсірмей-ақ күн көруге болатынына көздері жетті. Қазір оларды қанша үгіттесең де алқапқа қарай аяқ баспайды.
Экономикалық сарапшылардың деректері мен дәйектеріне жүгінсек, бүгінде елімізде қанттың 95 пайызы импорттық шикізаттан, ал қалған 5,0 пайызы отандық қант қызылшасынан өндіріледі екен. Сондықтан қант өнімінің әлемдік рынок пен елдегі бағасы қант құрағына тәуелді болып отыр. Мәселен, қазіргі кезде әлемдік рынокта қант құрағының 1 килосының бағасы қазақ валютасымен есептегенде орта есеппен 65 теңгені құрайды. Ал біздің отандық қант қызылшасының зауыттардағы қабылдау бағасы қант құрағына қарағанда 3-4 есеге арзан. Демек, қазақ еліндегі қант зауыттары отандық сапалы қант қызылшасы шикізатымен жеткілікті қамтамасыз етілмегендіктен импорттық қымбат шикізатпен жұмыс істеуге мәжбүр болып отыр деп қорытынды жасауға толық негіз бар. Бұл мәжбүрлік сөз басында айтылған қант қымбатшылығына әкеліп соқтыруда.
Неге? Әлемдік рынокта қант құрағының бағасы жоғары болғандықтан одан өндірілетін қанттың бағасы да жылдан-жылға өсу үстінде. Қазір елдің кейбір облыстарында 1 кило қанттың ең жоғары құны 188 теңгеге жетсе, Жамбыл облысындағы баға 175 теңгені құрап отыр.
Жамбыл облысында қант қызылшасы өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында 42 мың гектар алқапқа отырғызылып, тәтті түбірдің түсімділігі әр гектардан орта есеппен 297 центнерді құрап келген болса, ал 1992-2001 жылдары еліміздегі экономикалық қатынастарды нарыққа бейімдеп, қайта құруға және бұрынғы ірі шаруашылықтардың жекешеленіп кетуіне байланысты қант қызылшасы алқаптарының көлемі 5 есеге қысқарып кетіпті. Мысалы, 2003 жылы – 5, 2004 жылы – 4,3, 2005 жылы – 1,4 мың, 2006 жылы 209 гектарға ғана қант қызылшасы егілген. Ал 2007 жылы қант қызылшасы мүлде өсірілмепті.
Қант қызылшасы шаруашылығын осындай тұйықтан алып шығуға ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және оны әртараптандыруға бағытталған “Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы” бағдарламасының іске асырыла бастауы түрткі болды десек қателеспейміз. Өйткені тура осы бағдарламаның аясында елде қант қызылшасы мен қант өндірісін дамыту мәселесі де қаралған болатын. Бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Ауыл шаруашылығы министрлігі дайындаған “2008-2010 жылдары қант қызылшасын өсіру және қант өндіру” жөніндегі салалық бағдарламаның жобасына сәйкес “Жамбыл облысында қант қызылшасы шаруашылығы мен қант өндіруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған бағдарламасы” бекітіліпті. Ол бағдарлама бойынша облыста фабрикалық қант қызылшасын өсіру көлемін 2008 жылы – 6 мың, 2012 жылы 12 мың және одан да көп гектарға арттыру арқылы облыстағы екі қант зауыты – “Қант” АҚ пен “Меркі қант зауыты” ЖШС өндірісін қант қызылшасы шикізатымен қажетті жүктемеде, толық қамтамасыз ету белгіленген. Бұл бағдарлама жүзеге асырылса, облыс тұрғындары кепілді жұмыс орнымен және өз қант өнімдерімен қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бірақ 2008 жылы облыста 6 мыңның орнына бар болғаны 4,7 мың гектарға жуық қант қызылшасы егілді. Табиғат қуаңшылығына байланысты оның 1,1 мың гектарынан ғана қант қызылшасы жиналды. Ал 2009 жылы облыста 1,6 мың гектар қант қызылшасы егіліп, оның өнім бергені небары 930 гектарды ғана құрады.
Ал биыл ше? Қант қызылшасын егіп және оны күтіп, баптап өсіруде өткен жылдармен салыстырғанда биыл біраз ілгерілеу бар деуге болады. Биыл облыс бойынша 3,8 мың гектар алқаптан қант қызылшасын жинау жұмыстары басталып кетті. Атап айтсақ, облыс бойынша Меркі ауданы – 1379 га, Байзақ ауданы – 800 га, Жамбыл ауданы – 600 га, Шу ауданы – 559 га қант қызылшасын жинамақшы. Сондай-ақ, Қордай, Жуалы және Т. Рысқұлов атындағы аудандарда 100-185 гектар көлемдегі алқаптан қант қызылшасы жиналады деп күтілуде.
Аталған алқаптардағы тәтті түбірлерді жинау үшін негізінен бұрыннан қолданылып жүрген техникалар жұмылдырылып отыр. Кейбір аудандарға мамандандырылған арнайы техникалар да алынды. Мәселен, қыркүйек айында Байзақ, Жамбыл аудандарына “Оңтүстік” әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы арқылы қызылша жинайтын 4 комбайн және пәлек жинағыш 3 мәшине сатып алынды. Ал жуырда Байзақ және Т.Рысқұлов атындағы аудан шаруалары “Ақ жол-Агро-Бизнес” ЖШС арқылы Украинада шығарылған 2 дана кешенді қызылша жинау техникаларына қол жеткізді.
Бір шаруашылық судың тапшылығын айтса, енді бір шаруашылық қант қызылшасын себетін, күтіп-баптайтын, қазып, жинайтын техникаларға зәрулігін жеткізеді. Мысалы, “Сарыбұлақ” ЖШС техника тапшылығынан қызылша жинауға ауыл болып жұмылып жатыр. Неге? Өйткені, түрік елінің 2,5 миллион теңге тұратын қызылша қазатын мәшинесі күніне 1 гектар алақапты ғана игере алады екен. Бұл өнімсіз тірлікпен 70 гектар алқаптағы қызылшаны 70 күн жинау керек емес пе? Ал ауданда егіншілік мәдениетін көтерудің жаңаша жүйесін қалыптастырады, оның ішінде тәтті түбірді жартылай кластерлік жүйемен өсіруге сеп болады деген мақсатта құрылған “Қордай” сервистік дайындау орталығы қызылшашыларға лайықты көмек көрсете алмай отырғанға ұқсайды. Өйткені, олардың ұсынған қызмет бағасы қымбат, одан кейін олардың бүкіл жарамды техникалары Оңтүстік Қазақстан облысындағы жұмыстарға жегіліп жүрген көрінеді.
Биыл облыста қант қызылшасы алқаптарының әр гектарынан орта есеппен 216 центнерден өнім алынып, жалпы түсім 81,8 мың тоннадан асады деп күтілуде. Дегенмен, өнімнің одан да көп болуы ықтимал. Өйткені бүгінгі күні, сонау 1960-1970 жылдардың рекордтарын қайталап, қант қызылшасы алқаптарының әр гектарынан ә дегеннен-ақ 350-450 центнерден өнім алып жатқан шаруашылықтар шыға бастады. Мәселен, Байзақ ауданының “Достық-99” шаруа қожалығы әр гектар қызылша алқаптарынын – 400-450 центнерден, “Талап” шаруа қожалығы – 300-350 центнерден, ал Меркі ауданындағы “Сыпатай батыр” ЖШС әр гектардан 250 центнерден өнім жинауда. Осы аталған шаруашылықтардың су басына өте жақын орналасқан алқаптарының гектарлық қайтарымдары тіптен 500-600 центнерден айналып отыр.
Алдағы жылы қант қызылшасын стратегиялық маңызы бар дақыл ретінде және облыстағы қант зауыттарын өз шикізатымен қамтамасыз ету мақсатында қант қызылшасы көлемін 7 мың гектарға жеткізуге талап жасалып отыр. Демек, аудан басшылары ендігі жерде “бәлен гектарға қызылша егілді” деген құрғақ мәліметті медет тұтпай, егілген қант қызылшасы алқаптарын су көздеріне мейлінше жақын орналастыруға, алқаптарға тамшылатып суару технологиясын көптеп енгізуге, жетіспейтін қажетті техникаларды дер кезінде жасақтауға, тұқым мен минералды тыңайтқыштарды уақтылы дайындауға қазірден бастап кірісулері қажет сияқты.
Үкімет те қызылша өсірумен айналысуға тілек білдірген шаруаларды қолдау шараларын қарастырып жатыр. Мәселен, үстіміздегі жылы Үкіметтің тиісті қаулысымен бекітілген ережеге сәйкес, қант қызылшасын өсірушілерге қант қызылшасының әрбір гектары үшін – 24500 теңгеден, ал қант зауытына өткізілген қант қызылшасы шикізатының әрбір тоннасына – 400 теңгеден, өнеркәсіптік үлгідегі тамшылатып суару жүйесін қолданып өсірілген қант қызылшасының әрбір гектарына 50 мың теңгеден субсидия төлеу белгіленіпті. Әрине, бұл аздау. Сондықтан шаруалар субсидия мөлшерлерінің Үкімет тарапынан әлі де болса көбейтіле түскенін қалап отыр.
Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ, Жамбыл облысы.
