(Қаз-қалпында)
Ол кісі үнемі таңғы салқынмен есік алдындағы орындықта отырады. Шалы қайтыс болғаннан кейін қаладағы қызының қолына көшіп келген. Әуелей өсіп, көкке тірелердей шырқап бара жатқан биік теректердің саясындағы қаңылтыр шатырлы тынығу орны әжейдің шаһардағы шаңырағынан кейінгі екінші тұрағы. Ертемен осы жерге келіп, түс қайта ғана орнынан көтеріледі.
– Қала қарияларының өз пәтерлерінен шықпайтыны несі екен. Шіркін, біздің деревняны айтсаңшы. Таңғы елең-алаңда малды өріске шығарғанда, ауылдастармен бір шұрқырасып қаламыз да, кешке түліктеріміз өрістен қайтқанда жұртпен қайыра қауышамыз. Әңгіме деген ағыл-тегіл. Ал, мына қалалықтарды кісікиік пе дерсің...
Люба әжей темір таяғын екінші қолына ауыстырып, маған сығырая қарады.
– Айтшы, балам! Жеке куәлігімді уақытында айырбастамасам, зейнетақымды бермей қояды деген сөз рас па...
– Бекер сөз, әжей! Зейнетақыңыз сіздің күнкөрісіңіздің бірден-бір қайнар көзі. Онан айыруға ешкімнің құқысы жоқ. Тек, ескі құжатыңызды жоғалтпаңыз деймін қарияға көңілін орнықтырып. Қарт жайдарылана қалды.
– Мен өзі шалқанды жақсы көремін. Күніне жарты килосын сатып аламын. Ол маған деревнямды, үйімнің қасындағы бақшамды еске түсіреді. Ол жақта тұрғанымда сиырымды жайылымға айдап салғаннан соң, күн қызғанша, бақшамда жұмыс істейтінмін. Шалым механизатор-тын. Іргедегі өзеннен су тартатын мотор орнатып бергені бар жарықтықтың... Кәрия осыны айтты да мұңайып қалды. Шаштары әбден ағарып кеткен басы қалтақтап, алысқа жанар тіге, қадала қалды. Ойын бөлмейін деп үнсіз отырмын.
– Былтыр зейнетақымнан жинап, шалым мен ұлымның бастарына ескерткіш орнаттым. Мен өзі қызыммен, одан туған немереммен бірге тұрамын. Тағы әлгі немеремнің күйеуі және мектепте оқитын қызы бар. Сол күйеу баламыз әлгі сапарда бензинге деп әуелі екі мың, сосын деревняға жеткен соң сегіз мың алды. Өзінше мені есеп білмейді деп ойласа керек... Люба әжей жөткірініп алды да сөздерін кілт үзіп, маған қарады... – Сен балам, бұл жайында біреуге айтып қойма. Күйеу балам тағы да далаға шығарып жіберсе, жағдайым қиын болып қалар. Қалада біреу-біреуді үйлеріне енгізбейді екен...
– Неге, әжей, ондай қиындыққа ұшырасаңыз, біздікіне келіңіз, – деймін қарияға, өз үйімнің балконын көрсетіп... Жарықтықтың көзіне жас үйіріліп, басы тағы қалтақтап кетті...
– Бізде, орыстарда қартайғанда тым қиын, балам. Бәрі болмаса да, көбі ата-аналарын сыйлай бермейді. Деревняда өзіммен бірге туған апам тұрады. Бірақ, жатбауыр-ау, жат бауыр! Осы барғанымда әке-шешемнің басына барып келелік дедім. Өзіме бас салды. – Бензиннің қанша тұратынын білесің бе, – дейді. Ал, бейіт болса, ауылдың іргесінде ғана. Сендерде ғой, рахат! Қазақ халқын мен үлкендерін әспеттейтін қасиеттері үшін құрметтеймін. Әрине, кемшіліктерің де бар, – деп қалды қария, маған сығырая қарап...
– Айтыңыз, Люба әжей, ол қандай кемшіліктер?
– Ауылда тұрғанымда біздің деревняның қазақтары осындай күн ыстықтарда үйлерінің терезелеріне газет жапсырып, ұйықтап жататын. Содан малы өрістен келердің алдында бір-ақ оянатын. Біз болсақ, бақшамызды суарып, тауықтарымызды жемдеп дегендей, ұзақты күн тыным таппайтынбыз... Мүмкін, солай жанталасқанша, сендердікі де жөн болар. Денсаулықты да сақтаған дұрыс шығар... Қалды ғой, бәрі, міне... Сосынғы бір байқағаным, ауылдағы қазақ қыздарының аяқтары шидей, өздері тырыли арық болатын. Ал, қалаға келгелі көз салсам, шетінен жараған байталдай, жүргендерінде жерді тесіп жібере жаздайды, антұрғандар...
...Айтуынша, бір ұлы деревняда тұрғанда қаза болған. Екінші ұлы Санкт-Петербург маңында. Бес-алты жылда бір төбе көрсетеді. Онда да келіп-кету ақысын әжейдің өзі зейнетақысынан төлейді екен.
– Деревняда тұрғанымда осы қаладағы қызыма ай сайын жұмыртқа, ет, күзде бақшамның өнімдерін қап-қап етіп жіберіп тұрдым. Қазір де нан, сүттерін, пәтерақыларын төлеп отырмын... Қазақтар ата-анасының зейнетақыларына тиіспейді, театрға баратындай киіндіріп қояды, үнемі қонаққа апарады дейді ғой...
– Дәстүріміз солай ғой, әжей. “Ата-анаңды Меккеге он рет арқалап апарсаң да олардың алдындағы парыз-қарызыңды өтей алмайсың”, деген ұғым бар бізде...
...Айтуын айтсам да, қаладағы қарттар үйіндегі көздері жәудіреген қазақ қариялары ойыма оралды. Әжейдің алдында әлдебір қылмыс жасағандай, қысылып қалдым.
Сәл үнсіздіктен соң әңгімесін қайыра сабақтады.
– Мен ғұмыр бойына шаруашылық фермасында сауыншы болдым. Шалым мен ұлым бақташы әрі механизатор кәсіптерін қатар атқарды. Күніне ортаның 15 сиырын екі мезгіл сауамын да, сосын өз малымды, бақшамды күтемін. Үлкен ұл әскерде жүрген жағында біржола тұрақтап қалып қойған. Екінші ұл ара-арасында кеңшардың егістік алқабына дәрі себетін ұшақта ұшқыштың көмекшісі болды. Бірде даладан келді де, құсып-құсып, жантәсілім етті. Ауылымыздағы дәрігерлер түк істей алмады. Уланып өлді сол ұлым. Ал дәрігерлердің анықтамасында жүрегі тоқтап қалған деп жазылған...
Көкке шаншыла ұмтылған биік теректердің басын жел шайқады да, жапырақтар ұлардай шулап қоя берді. Әжей көзіне орамалын түсіріп, құйыннан қорғанғандай болды.
– Адамның ғұмырын ұзартатын дәрі табылды деген рас па? – деді әжей тағы да бір әңгіменің шетін шығарып.
– Жасушалар технологиясы деп аталады, ол жаңалық, – деймін қарияға білгенімді баяндап. Сексенге келіп қалғанына қарамастан, әжейдің күнделікті өмірге сергектігі қызықтырды...
– Күні-түні теледидар көремін. Уақытым жетеді. Деревняда тынығуға қолым тимейтін. Бірақ, осы жан рахатына ауылдағы бір күнімді айырбастамас едім. Қайтейін, шалым мен ұлым өмірден өткен соң, жалғыз тұра алмадым. Әсіресе, қыстың күні жан бағу оңай емес... Қалада рахат. От жағулы, ыстық су үйде... Бірақ, қала адамдары бәрібір жалғыз...
...Қарсы үйдің есігі сықырлай ашылып, бауырына басқан қара мысығы бар орыс кемпірі шықты. Сәл аңырап, жан-жағына қарап тұрды да, бізді көріп, бері беттеді...
– Серафима, бері қарай жүр, – деді әжей қуана орнынан жылжып.
– Менің құрбым ғой. Бұл да сексенге келіп қалды. Аурумын дейді. Бірақ, мұның сырқаты – тілінде...
– Мені бұл кісіге таныстырып үлгердің бе, Люба? – деді орыс кемпірі қасымызға жайғасып жатып... Тамырлары білеудей кәрі саусақтарымен бауырына басқан мысығының басынан айналып-толғанып сипап отыр. – Ақылдым менің, жұмсағым менің!
– Серафима, танысып қойғын... Мына кісі де ауылдікі екен. Атар таңның арайынан, батар күннің нұрынан адамның күш-қуат алатынын бұл да айтып отыр. Нанбасаң, өзің сұрап көрші, – деді әжей қара мысығын құшақтаған қалалық құрбысына көздерін сығырайта, жадырай қарап...
– Кеше Саша тағы мас болып келді ғой, – деді Серафима әжей құрбысының сөздеріне мән берместен. Қайғысы бір басына жететін жан екені қуқыл тартқан жүзінен, алдындағы мысығын сипағанда, әсіресе, білінетін қолдарының қалтырауынан көзге шалынады. – Түні бойы далаға кіріп-шығып, ұйқы бермеді, оңбаған. Кірпік ілмегенімді байқап отырған боларсыңдар, – деді Серафима бізге.
– Саша дегені бұның жалғыз ұлы. Көп ішетіні болмаса, шешесіне зияны жоқ, – деді Люба әжей таяғын тықылдатып..
– Сен де айтады екенсің, Люба! Жалақысының бәрін ішіп қоятын, анасының зейнетақысына қарап отырған ондай ұлды мақтағаның қай сасқаның, жарқыным, – деді Серафима басы қалтақтап кетіп...
– Сен ана Таняның көрген күнін айтсаңшы! Кісі өлтіріп, сотталып, түрмеден оралған ұлының анасына жасайтын қиянаттарын Жаратушы еш адамның басына бермесін!.. О... Тәңір Иеміз-ай!..
– Иә, Люба! Менің ұлымның оның баласына қарағанда Құдайға қараған жан екені рас. Тек, салынып ішетіні болмаса еш пендеге зияны жоқ қой, – деді Серафима өзінің өмірінен әйтеуір бір жақсылықтың табылғанына риза пейілмен көңілденіп...
– Сен оны жаңадан ашылған анау шіркеудегі діндар әкейге ертіп барсаңшы, – деді Люба әжей қаланың шығыс жағындағы алтын жалатқан күмбездері күнге шағылыса жарқырап тұрған мінәжат үйі жақты таяғымен нұсқап...
– Жастық шақтың әр күнін қадірлеңдер. Егер оны істемесеңдер, ертең өкінесіңдер, – деді Серафима әжей тыңнан әңгіме бастағысы келіп...
– Бұлардың жастық шағы нағыз жұмақта ғой. Мынандай қаланы қашан көріп едік. Бұрынғы Целиноградтың адам танымастай өзгеріп кеткенін қарасаңшы. Ресейге көшіп кеткен Мария көршім қазір өкінеді. Үйін, саяжайын, машинасын сатып, күйеуі екеуі астынан су шыққандай көше жөнеліп еді. Онда барған соң салған үйлерін екі рет әлдекімдер өртеп жіберіпті. Біздің қазақтарымыз тамаша адамдар ғой, – деді Серафима әжей мен жаққа мейірлене қарап...
Алыс көкжиектен күн күркіреді. Аспанның биік үйлердің үстінен төнген аясынан қара бұлттарды тілгілеп, найзағай қылышы жарқылдады. Темір күркешенің қаңылтыр төбесін тарсылдатып, жауынның алғашқы тамшылары түсе бастады...
– Қой, үйге қайталық, Серафима! – деді Люба әжей енді басталғалы тұрған әңгімені қимағандай орнынан созыла тұрып жатып. – Кешке тағы келерміз бұл жерге...
...Бір-біріне сүйенген екі әже үйлеріне жетіп алсын дегендей, жауын тамшылары кенеттен баяулай қалды...
Смағұл РАХЫМБЕК, журналист.
Астана.