Ақылы мен айбыны асқақтаған Астана

Қазақтың дархан пейілі мен қонақжайлылығы, Еуразияның ұлан-ғайыр аумағын алып жатқан жері, көздің құртына айналған байлығы алыс-жақын елдерге ертеден аян еді. Осыларды басқаша түсінгісі, түсіндіргісі келетіндер де бар болатын. Биылғы 2010 жыл қазақтың қандай халық екенін, қолынан не келетінін, көсіл­ген жеріне сай шалқыған таланты барын айдай әлемге паш етті. Еу­ро­падағы қауіпсіздік пен ынты­мақтастық ұйымына төрағалық еткен 11 ай ішінде Қазақ елінің Президенті Н.Ә.Назарбаев пен Елбасы бастаған саясаткерлер мен елшілер, ғалымдар мен өнер саңлақтары 1999 жылғы ал­тыншы саммиттен бері тоқыраң­қы­рап, бір жүріп, бір доғарылып қалған күрмеуі күрделі істі дүр сілкіндірді. Біріншіден, ЕҚЫҰ қызметінің бар саласын әу баста қабыл­дан­ған құжаттар мен міндеттемелерге лайық жолға қоя алды. Ұйымға мүше 7 елдегі президенттік, 12 елдегі парламенттік сайлауларға, 2 референдумға бақылау жа­са­ғанын былай қойғанда, көрші Қырғызстандағы саяси дағда­рыс­ты еңсеруге, яғни жазықсыз жан­дардың жапа шекпеуіне қосқан қазақстандық үлесті бүгінде барша әлем ұлықтап отыр. Екіншіден, Еуропадағы қауіп­сіз­дік пен ынтымақтастық тағ­ды­ры одан тыс құрлықтарда, мәсе­лен, Азияда, Ауғанстанда жүріп жатқан үдерістермен анықтала­ты­нына адамзат баласының на­зарын аудара алды. Осынау жаңа­ша ойлау мен іс-әрекет қисыны Н.Ә.Назарбаевтың Астана Саммитіндегі сөзінде нақты көрініс тауып, ұйым тарихының үшінші дәуірі басталғанын жариялат­қыз­ды. Оның мәнісі мынада: 1975 жылғы Хельсинки қорытынды актісінен 1994 жылғы Будапешт саммитіне дейін Ұйым «Атлантикадан Оралға дейінгі аралықта» ұстанымымен қызмет істесе, 1995 жылдан беріде «Ванкуверден Владивостокқа дейінгі ара­лықтағы» ұстанымды басшы­лық­қа алып келді. Елбасымыздың пайымы бойынша, Астана саммитінен бастап «Мұхиттан Мұ­хит­қа дейінгі аралықта» ұста­нымы орнығуы керек. Демек, ЕҚЫҰ қызметінің географиялық ауқымы ұлғаюымен қатар маз­мұны да күрделі өзгерістер дәуі­ріне енгелі тұр. Ал бұған баста­машыл болған ел Қазақстан екені әрбір қазақстандықты қалайша те­бірентпейді! Үшіншіден, Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы белсенді төраға­лы­ғы, жетінші саммитке ыж­да­һатты даярлығы, Астанаға әлем­дік сая­саттың серкелерін жи­науы – бәрі ұйымға құрылым­дық, мазмұнд­ық, идеялық-ин­тел­лектуалдық ізденіс пен ілгерілеу қажет екеніне көз жеткізді. Кейбіреулер бұл ұйым дағ­дарысты бастан кешуде деген сөзді айтады. Біздің ойы­мыз­­ша, дағдарысқа ұшыраған ұйым емес, ұйымның пәрменді жұмыс істеуіне ықпал етуші фак­тор­дың, нақтырақ келсек, Еу­ро­па­дағы социалистік жүйенің келмеске кетуімен екі жүйе ара­сын­дағы әскери-саяси текеті­рес­­тің бәсеңдегені. Өзіне төніп тұр­ған тікелей қауіп-қатер жо­ға­­лы­сымен Еуропа Жер шары­ның бас­қа бөліктеріндегі қару­лы қақ­ты­ғыстарды, ұлтаралық, дінара­лық арпалысты онша елей бермегендіктен ЕҚЫҰ бұ­рынғы қары­мынан айырыла бас­таған еді. Иә, көптен күткен, барша­мыз­ды алаңдатқан саммит Астанада сәтімен өтті. Сол күндері елордада қыс та мінезін көрсетті. Бас­қосуға келгендер аязды күннің өзінде қазақтың ыстық ықыла­сына бөленгенін айтып жатты. Осындайда демократиясымен мақ­танатын кейбір елдердегі ай­тулы жиындарға, мәселен, Давос­тағы экономикалық форумға қар­сы жергілікті халық шеру ұйым­дастырып, полициямен қақты­ғысып жататыны еске түседі. Қа­телессем құдай кешірсін. Әйт­песе Жер шарының түкпір-түк­пірінен атағынан ат үріккендей сыйлы қонақтарды шақырып алып, солардың көзінше елін, заңын, басшыларын сыйламаған деген не сорақылық. Біздің ел, оның негізін қа­лаушы қазақтар Саммитке дейін де, Саммит тұсында да тектілігін көрсете алды. «Бір үйдің баласындай» деген ұлағатты сөз осындай ынтымақты қауымға қаратып айтылған шығар, сірә. Саммит жұмысын теледидардан көріп, қабылдаған құжат­та­рымен, әсіресе, Президент сөзі­мен, Астана Декларациясымен танысу барысында тәуелсіздіктің қандай құдірет екеніне көзіміз жете түсті. Қазақ қазақ болғалы әлемдік саясат пен практиканың алдыңғы шебіне шығып па еді? Жоқ. 28 елдің президенті, 10 елдің премьер-министрі, 75 делегация, 700 журналист бір мезгілде Қазақ еліне келіп пе еді? Жоқ. Әлемнің ықыласы ауған осындай алқалы жиында, тәуелсіздік са­райында, ана тілімізде қай Елба­сымыз толғанысын сыртқа шыға­рып еді? Тағы да айтамыз, жоқ. Тәуелсіздік интеллектуалдық жасампаздықтың көзін ашты. Қа­зақстан халқына тән биік интел­лектуалдық өре тағдыр анық­тағыш сәтте тарих тұғырына, хан тағына Нұрсұлтан Назарбаевтай тұлғаны қондырды. Халқы төбе­сіне көтерген Елбасы да аянып қалмады. Халық пен Билеушінің ақаусыз одағы Қазақстанды қиын-қыстау кезеңдерден алып шыққанына қанағаттанып қой­май, әлемдік өркениеттің, ақыл-ойдың қазынасына олжа салатын биікке шығарғанын өзіміз де байқамай қалған тәріздіміз. Қа­зіргі Қазақстан Кеңес Одағы ыдыраған 1991 жылғы, тіпті жаңа үшінші мыңжылдық табалдыры­ғын аттаған 2001 жылғы Қазақ­стан еместігін Н.Ә.Назар­баев­тың Астана Саммитіндегі сөзі толық айғақтауда. Мұндағы кө­ше­лі пайым мен тұжырымдар, өзек­жарды ұсыныстар – әлемдік резервтік валюта, Экологиялық форум, «Су және құ­қық» бағдар­ла­масы, жаңа онжылдықтағы то­леранттылық құжаты, ЕҚЫҰ-ның Қауіпсіздік инсти­ту­тын Астанада құру, т.б. іс-шаралар жос­пары Қазақстанды әлемнің құ­рам­дас бө­лігі ғана емес, әлем ал­дындағы жауапкершілігін айқын анық­та­ған мемлекет ретінде танытты. Ел­ба­сымыздың: «Бүгін Еуразия­ның жүре­гін­де, байырғы қазақ жерінде мыңжыл­дық­тар бойы адамзат та­рихын жасаған ұлы халықтардың диа­логы басталды. Саммитке ұсынылып отырған Астана декларациясы мен іс жос­парының жобалары Ұйымның барлық мүшелері тарапынан қол­дау табады деп сенемін. Бұл біздің халықтарымыздың қауіпсіздігі мен гүлдену ісіне қосылған үлкен үлес болар еді. Алып Еуразия құрлығын сенім, дәстүр, ашықтық және тө­зім­ділік сынды жалпы құн­ды­лық­­тар­ға негізделген ортақ ке­ңіс­тік­ке айналдыру өз қо­лымызда. Біздің саммиттің тарихи ма­ңызы мен атқарар жүгі де осында деп білемін», деген сөзі ойы­мызды қуаттай түседі. Арғы замандарға бармай-ақ қояйық. Әлі жадымыздан өшпе­ген кешегі кеңестік Қазақстан әлемдік үдерістерден шет қалып келгені мәлім. Қазақтың біртуар ұлдары Абайды, Шоқанды, Ахмет пен Әлиханды, Мұхтар мен Қанышты, тіпті Қазақстан деген елді білмейтіндер жойдасыз көп еді ғой. Енді ондай белгісіздіктің көбесі сөгілді. Астана Саммиті ЕҚЫҰ-ны жаңа келбетке енгізді, ЕҚЫҰ Қазақстанды әлемдік танымал мемлекеттер биігіне көтерді. ЕҚЫҰ-ның жаңа дәуірі бас­талды. Оған себепкер болған да, серпін берген де Қазақстан екенін алыстағы Америка құрлы­ғында орналасқан БҰҰ-ның Бас хатшысы Пан Ги Мун мырзадан іргелес көршіміз Қырғыз Рес­публикасының президенті Роза Отунбаеваға дейін алға тартуы әсте кездейсоқтық емес. Қазақ­стан миссиясында қылаудай кемшілік орын алғанда самиттің мұншалықты биік деңгейде өту-өтпеуі неғайбыл еді. «Мен қо­лым­нан келгенді жасадым, жетілдірем десеңдер – тәңірі жарыл­қа­сын», дейді ежелгі Еуропа на­қылы. Тәуелсіз Қазақстан бүгінгі Еуропаға қауіпсіздік пен ын­тымақ үшін не істеу керек екенін көрсетті, айтты, сара жолды нұсқады. Қазақстандық үлгіні, қазақстандық жолды жетілдірем деушілерді тәңірі жарылқасын. Ұлт тарихының жаңа беттері көз алдымызда жазылуда. Оның тағылымы мен сабақтары оқу­лық­тарға енгізіліп, жас ұрпақтың санасы мен жүрегіне отан­сүй­гіш­тік сезімді ұялатуы керек. Өзін сый­лаған, тарихымен тәрбие­лен­ген ұрпақ өзгені де жатсынбай, жаһандану үстіндегі ғаламның бел­сенді мүшесіне айналары сөзсіз. Ханкелді ӘБЖАНОВ, Мемлекет тарихы институты  директорының бірінші орынбасары,  тарих ғылымдарының докторы, профессор. ------------------------------------ Суретті түсірген Орынбай БАЛМҰРАТ