Амангелді Кеңшілікұлы. «Книголюбтағы» мақала

Үмітіңді үкілеген тұңғыш кітабыңның қуанышы жүрегіңді қалай жылытса, ол туралы баспасөз бетінде білдірген алғашқы пікір одан бетер жаныңа ыстық. Қара ормандай қаптаған оқырман түгіл, әдеби ортаға да әлі жөнді танылып үлгермеген сенің өнердегі бірінші қадамыңа сәт-сапар тілеген жалғыз ауыз сөздің өзі шалқар шабыт сыйлап, күдігіңнің бұлтын сейілтіп, алдағы күнге деген сеніміңді арттырып, балапан сезіміңе қанат бітіреді емес пе? Тұсауы жаңа ғана кесіліп, әдебиет табалдырығынан именіп аттаған талапкердің өз творчествосы жөнінде жазылған мақаланы оқыған кезде қалай тебіреніп, тәтті әсердің құшағында балқып, қандай күйге түсетінін тәптіштеп бермесем де түсінетін шығарсыз. Жиырма жыл бұрын дәл осындай тілмен айтып жеткізуге болмайтын ғанибет сезімді басымнан кешкенім әлі күнге дейін есімде. Иә, иә, сол жылы Алла жарылқап, әдебиет әлеміне қарай алғашқы қадамын ба­сып, балапан сезімдеріне қанат бітіп ен­ді таныла бастаған менің бір топ за­мандастарымның тұңғыш кітаптары жа­рық көрді. Мемлекеттік тапсырыс­пен, «Отырар» кітапханасы сериясымен шығып, оқырман­ға жол тартқан жүз­деген кітаптардың ішін­де менің де «Ақ жауын» атты сын ма­қа­лалар жи­нағым бар-тын. Тоқсаныншы жыл­­дардың сең соққандай сергелдеңге тү­сі­р­ген экономикалық дағдарыстарын елі­міз енді-енді еңсеріп, айылын жия бас­таған өліарада шыққан тұңғыш кі­тап­тарымыз жүрегімізге әдемі сенім ұя­л­а­тып, сөніп бара жатқан үмітіміздің шо­ғын үрлегендей болған. Кітабымыз қо­лымызға тиген соң бұрынғыдай емес, өз­і­­мізді әжептәуір ақын, жазушы, сыншы сезініп, шығармаларымызды талантты ағаларымызға сыйлап, қуанышымыз қой­­­нымызға сыймай, мәз-мәйрам болып жат­­тық. Ашық айтпасақ та, бәріміздің де кө­ңіліміз жарыққа ұмтылған көбелектей алып-ұшып, әдеби ортаның бір ауыз ле­бі­зін асыға күттік. ...Кітабым шыққан кездегі қуа­ны­шым­ның қызуы басыла бастаған күндердің бірін­де менің сын-мақалалар жинағыма ал­ғысөз жазып, сәт-сапар тілеген, өнердегі ұс­тазым, һәм қамқоршым Зейнолла Серік­қалиев ағам ойламаған жерден хабар­ласты. Телефон арқылы азды-кем аман­дық-саулық сұрасқан соң ол: «Сенің кі­табың туралы «Книголюб» газетіне шыққан орыс тілінде жазылған мақаланы оқыдың ба?» деп күтпеген сұрақ қойды. Аң-таң қалып, оқымағанымды мойындадым. Зекең болса: «Газетті тауып алып, міндетті түрде оқып шық. Өте сауатты жазылған дүние. Кітабыңа ғана емес, шығармашылығыңды да жан-жақты талдап, жоғары баға беріпті», – деп одан бетер менің қызығушылығымды арттыра түсті. Ертеңіне бүкіл Алматыны табанымнан таусылып шарлап «Книголюб» газетін көк базардың жанындағы дүңгіршектердің бірінен әзер таптым. «Первая книга критика» деп аталатын газеттің тұтас бетін алған көлемді мақала расында да жақсы жазылыпты. Автордың менің творчествомды ғана емес, жалпы қазақтың әдеби әлемінің қазанында қайнап жатқан дүниелердің бәрін де назардан тыс қалдырмай, оқып жүретіні жазу мәнерінен-ақ байқалып тұрды. Бір өкініштісі, басылымда мақала авторының аты-жөні көрсетілмепті. Кім­нің жазған дүниесі екенін білгім келіп газет редакциясына сан мәрте телефон шал­ға­ны­ммен, ешкім жауап бермеді. Көңілім толқып, ойым сан-саққа жүгі­ріп, ұйқым қашып, түні бойы кірпігім же­лімденбей қойды. «Орыс оқырмандары ал­дындағы менің абыройымды асырып, ме­рейімді өсіріп тастаған жұмбақ жан кім болды екен?» деген жегі сауал таң ат­қанша жаныма тыныштық бермей, мазам­ды алды. Орыс тілінде жазатын, оның ішін­де қазақтың сөз өнерін біледі-ау деген ав­торлардың бәрін ішімнен тізіп шық­қа­ным­мен, кімнің мақаласы екеніне ақы­лым жетпей, басым қатты. Жауабы табылмаған талай сауалды мезгіл тасқыны ағызып әкеткенімен, осы бір сұрақ ойымнан кетпей, көңілімнің бір түкпірінде беріштей бекіп, тастай орнығып жатып алды. Құстай ұшқан уақыт заулап, көзді ашып-жұмғанша он жыл да зымырап өте шықты. 2008 жылдың желтоқсаны еді. Бір себептермен қызмет ауыстырып радиоға жұ­мысқа тұрдым. Алматының көшелері ақ мамыққа оранған қыстың ортасында сұхбат алу үшін әдебиетіміздің ақсақалы, жа­зушы Герольд Бельгерге жолығуға тура келді. Сыртынан ғана біліп, баспасөзде жарияланған еңбектерін оқып жүргенім болмаса, кездесетін кейіпкерімді жыға танымаймын. Әуелі екеуміз телефонмен сөйлестік. Өте биязы, мәдениеті жоғары, зиялы адам еке­нін сөз саптау мәнерінен аңғардым. Ол сұхбат беретін уақытын белгіледі. Сағат төрт­ке келістік. Кешігіп қалмауымды өтін­ді. Кешкі бесте Герағаңа тағы да бір тілші сұх­бат алуға келеді екен. Үйден ертерек шығып, сағат тілі тура төртт­і көрсеткенде жазушы пәтерінің түй­медей қоңырауын бастым. Есікті Гера­ғаңның өзі ашты. Амандық-саулық сұ­расқан соң, әуелі әңгімелесетін тақы­ры­бы­мыздың нобайын әйгілеп алдық. Өмірімде бірінші рет Герағаңнан сұх­бат алып отырған мен ол кісінің қан­дай қитұрқы сауалдар қойылса да күл­біл­те­лемей, ешкімнен тайсақтамай сөй­лей­тін ба­тылдығына, ойын ішінде бүгіп қалмай, ашық айтатын турашылдығына дән риза болдым. Бұл сұхбатты алуға Герольд Бельгердің «Кезбенің үйі» («Дом скитальца») романының Германияда жарық көруі түрткі болып еді. Жазушының көркем туындысы маған қатты ұнаған. Романда кезінде жер аударылып, қуғындалып, тағ­дырлары тәлкекке ұшырап Қазақстанға кел­ген немістер жайында баяндалады. Кі­тапта жазушының көзімен көрген жағ­дай­­лары, басынан кешкен оқиғалары өте әсерлі сипатталыпты. Шығарманы оқи оты­рып, қазақтардың немістерді қа­был­дауында және олардың біздің ха­лық­қа оңай сіңісіп кетуінде табиғи заң­ды­лық бар екенін аңғарасың. Неге дей­сіз ғой? Не­міс­тер де, қазақтар да не­ше түрлі азап пен қорлықты басынан өткерген халықтар ғой. Сондықтан, езгі мен теперішті көп көрген ұлттарда бір-біріне деген бауырмал сезім күшті болады және олар бірін-бірі жақсы түсінеді. Герағаңның қазақтың жанын жақсы түсініп, бауыр басып кетуінің негізгі себебі осында жатқандай болып көрінеді, маған. Әйтпесе, сонау тоқсаныншы жыл­дардың қиыншылығында артына қарайламай Германияға тартып отырса, ешкім де оны кінәламас еді. Табалап, соңынан сөз де айтпас еді. Қаны неміс болғанымен, рухы қазақ еді, Герағаңның. Рухынан бас тарта алмады. Жазушымен сұхбаттасып отырғанымда осы шындыққа көзімді жеткізгендей болған ойлардың сағымы санамда мұнарланды. – 1941 жылы бізді Еділ бойынан Қазақстанға, Сібірге жер аударды, – деп бастады ол әңгімесін. – Ол жерде біздің автономиялық республикамыз болатын. Мен сол республиканың астанасы Энгельс қаласында тудым. Жеті жасымда Қазақстанға келіп, содан бері осы елде тұрамын. Шығармадағы негізгі оқиға осы­дан басталады. Ал, 1956 жылы Совет одағында тұратын немістер жылымықты сезіп, оларға аз да болса бостандық берілді. Оған дейін немістердің барлық жағынан жолы кесіліп, құқығы шектеліп, тіпті, оларды жоғары оқу орнына қабылдамайтын. Еркін жүруге құқығы жоқ-тын. Мен сол жылымықтың арқасында алғашқылардың бірі болып жоғары білім алу бақытын иеленген неміспін. 1954 жылы КазПИ-ге бар-жоғы бес-ақ неміс оқуға қабылдандық. Бізге дейін ол білім мекемесіне бірде-бір неміс оқуға түсе алмаған. Ал, кәсіби диплом алғысы келген кейбір немістер аты-жөнін, ұлтын өзгертіп жазуға мәжбүр болған. Менің романым немістердің еркіндік алуына рұқсат етілген осы кезеңмен аяқталады. Роман Астанадағы «Аударма» баспасынан 2003 жылы жарық көрді. Екі жыл бұрын «Раритет» баспасы романды қайта басты. Біраз уақыт өткеннен кейін Германия­да­ғылар романға қызығушылық танытып, Берлиндегі «Ханц Шиллер» баспасынан не­міс тілінде шықты. «Қазақ кітапханасы» д­е­ген сериямен елімізде туған он бес шақты автордың кітабының қатарында неміс жерінде менің романым да жарық көрді. Марқұм әкем енді мен Еділге қайт­пай­мын, өз Отаныма оралмаймын, қазақтың ара­сында қаламын деген шешімге тоқтап, ақыр соңында қазақ ауылында зәулім ағаш үй салған азамат. Романның оқиғасы да осы бір эпизодты суреттеуден басталады. Шығармадағы кейіпкерлер – аяулы әкем, еңбек армиясында болып, талай қиын­шы­лық­ты көрген інісі Христиан және Гарри есім­ді үшіншісі – өзім. Гарридің көзі арқылы қазақ ауылының тыныс-тіршілігі, бозбала шағындағы қазақ қызына құлай ғашық болған тұңғыш махаббаты, т.с.с бәрі баяндалады. Қазақтармен жақсы қарым-қатынасының арқасында ал­ғ­аш­­қылардың бірі болып төлқұжат алған, осы дархан елдің жақсылығын көрген не­міс баласының тағдыры сипатталады бұл туын­дыда. Романда ойдан шығарылған оқи­ға жоқтың қасы. Жалпы, менің жазу­шы­лы­ғым­ның бір ерекшелігі кейіпкерлерімнің көп­шілігі өмірде болған адамдар. Оларды сол күйінде шығармаларымда сипаттай­мын да, тіпті, кейбіреулерінің аты-жөн­де­рін де өзгертпеймін. Шығармамда біздің ауыл­дағы талай кісілердің есімдері сол қал­пында жүр. Менің бұл туындымды де­рек­­ті, автобиографиялық роман десеңіз де қа­те­леспейсіз. – Неміс халқы романыңызды қалай қа­был­дады? – Ол туралы әзірше хабарым жоқ. Романның тұсаукесері таяуда ғана өтті. Мені немістер Кельнге шақырған. Бірақ денсаулығыма байланысты бара алмадым да, сол жақтағы немістер, таныс жазушыларым, достарым, сосын неміс тіліне аударған Лихтенфейльт дейтін келіншек қа­тысып, мен туралы жақсы пікір айтып, жы­лы лебіз білдіріпті. Германиядағы елш­іміз Нұрлан Оңжанов кітаптың тұсау­кесерінің қалай өткенін хабарлап маған хат жазды, ал Әлжанов есімді қазақ маған арнап неміс тілінде өлең жазып, оны жұрт алдында оқып берді. Баспагердің айтуы бойынша, шығарманың тағдыры дұрыс болатын сыңайлы. Өйткені, онда шындық, немістерге бейтаныс қазақ тір­лі­гі бар. Сондықтан, баспагер романның оқы­латынына сеніп, таяуда оның екінші ба­сылымын жарыққа шығаруға әрекет етіп жатыр, – деді Герағаң көңіл кесесіне сый­ма­ған қуанышын жасыра алмай, күлімдеп. Негізгі жұмысымды аяқтап, сұхбатты алып болғаннан кейін екеуміз уақыт тау­­ып бүгінгі әдебиет, қоғамдағы түр­лі оқи­ғалар, саясаттағы өзгерістер жайын­­­да да сөйлестік. Қоштасар кезде Герағаң «Айтпақшы, сен сыншысың ғой. Жазғандарыңды оқып жүремін. Мен де кейде қолым қалт еткенде сын жазамын, әліме қарамай. Біреулерді – сынаймын, біреулерді – мақтаймын. Жақында сол жазғандарым кітап болып шықты. Сол еңбегімді саған сыйлайын. Оқып кө­рер­сің» деп қолтаңбасын жазып, таяу­да жарық көрген сын кітабын берді. Күй­бең тіршіліктің қамымен жүріп апта со­ңында ғана кітапты қолыма алудың мүм­кін­дігі туды. Үйреншікті әдетіме са­лы­нып, алдымен кітаптың мазмұнын қарай бас­та­ға­ным­да он жыл бұрын оқыған «Первая книга критика» деген мақала көзіме оттай басылды.... Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ