Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдық мерейтойы – Қазақстан дамуының маңызды межесі. Бұл күні өткен тарихи кезеңнің нәтижелері талданып, мемлекеттің демократия жолымен әрі қарай дамуы айқындалады. Ширек ғасыр ішінде экономикалық реформалармен қатар, еліміздің халықаралық беделін нығайтқан саяси реформалар да жүргізілді.
Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың басшылығымен Қазақстанды құқықтық және демократиялық мемлекетке ерікті сайлау арқылы дамыту үдерістері жүзеге асырылуда. Сондықтан да Қазақстанның саяси жүйесін реформалаудағы маңызды бағыттарының бірі – демократиялық сайлау құқығын қалыптастыру және сайлау жүйесін тұрақты жетілдіру болып табылатыны кездейсоқтық емес. Бұл үдеріске сайлау органдары елеулі үлес қосып келеді.
Орталық сайлау комиссиясының құрылуы және оның кейін деп тұрақты жұмыс істейтін мемлекеттік органға айналуы тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу үдерісімен тікелей байланысты.
Таратып айтқанда, 1989 жылғы 22 қыркүйекте құрамына қоғамдық негізде жұмыс істейтін 25 адамнан тұратын Қазақ КСР-нің Сайлау және халық депутаттарын қайта шақырып алу жөніндегі Орталық сайлау комиссиясы құрылды. Ал 1991 жылғы 1 желтоқсандағы президенттік сайлау бүкіл қазақстандықтар үшін тағдыршешті оқиға болды және халықаралық қоғамдастықтың назарын аударды. Осылайша, Қазақстан тарихының жаңа да жарқын беті ашылды. Қазақстан тарихында алғаш рет жалпыға бiрдей тең және төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Президент болып сайланды. Сайлау жалпыхалықтық деңгейде өтті, оған сайлаушылардың дауыс беруге келуінің өте жоғары болуы нақты дәлел.
Қазақ КСР-нің Сайлау және халық депутаттарын қайта шақырып алу жөніндегі Орталық сайлау комиссиясына Қазақ КСР Президентін сайлау туралы орталық сайлау комиссиясының өкілеттіктері жүктелді. Сонымен қатар, сайлауды ұйымдастыруды және өткізуді 21 округтік және 10479 учаскелік сайлау комиссиялары қамтамасыз етті. Дауыс беруге тізімдерге енгізілген сайлаушылардың 88,23%-ы қатысты және сайлаушылардың 98,78%-ы өз дауыстарын Н.Ә.Назарбаевқа берді.
Сол жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы қабылданды. Арада екі жылдан астам уақыт өткенде, яғни 1993 жылдың 28 қаңтарында тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясы қабылданды. Сондай-ақ, сол жылдың желтоқсан айында еліміздің Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуымен Орталық сайлау комиссиясының жаңа құрамын сайлады.
Көп кешікпей қолданыста болған «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасы кодексінің ережелеріне сәйкес, Орталық сайлау комиссиясы төраға, төрағаның орынбасары, хатшы және комиссияның төрт мүшесінен құралды. Осылайша, қазіргі Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының негізі қаланған болатын. Сол жылдары сайлау заңнамасының нормалары өтпелі кезеңді бастан кешіріп жатқан еді. Өйткені, еліміз саяси басқару нысандарының ауысуы үдерісінде тұрған болатын.
Ал 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда елімізде президенттік басқару нысанын белгілеген жаңа Конституцияны қабылдау Қазақстанның заманауи сайлау жүйесін қалыптастырудың жаңа кезеңі болды. Осы 1995 жылдың күзінде еліміздің Ата Заңымен қатар қабылданған нормативтік құқықтық актілер қазіргі күнде Қазақстан Республикасы сайлау заңнамасының негізі болып табылады. Сол 1995 жыл «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы», «Республикалық референдум туралы», «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңдар, сондай-ақ, басқа да бірқатар заңнамалар мен нормативтік құқықтық актілердің қабылдануымен ерекшеленді.
Орталық сайлау комиссиясының құрамын қалыптастыру жүйесі де өзгерді. 1995 жылдан бастап Ортсайлауком мүшелерін Мемлекет басшысының ұсынуымен Мәжіліс, ал 2012 жылдан Ортсайлаукомның төрағасы мен екі мүшесін Президент тағайындайтын, екі мүшесін Парламент Сенаты, тағы екі мүшесін Мәжіліс сайлайтын болды.
1991-1999 жылдардағы сайлау науқандарының тәжірибесі, сондай-ақ, елдің тарихи, оның саяси, экономикалық және қоғамдық институттарының даму барысы сайлау жүйесін реформалауды жалғастыру қажеттігін көрсетті, ал сайлау нормаларын ырықтандыру маңызды саяси басымдық әрі стратегиялық міндет болды. Мемлекет басшысының бастамасы бойынша 2000 жылғы қыркүйек пен 2002 жылғы қаңтар аралығында Орталық сайлау комиссиясы ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-мен бірлесіп, сайлау заңнамасын реформалау мәселелері жөнінде мемлекеттік органдардың, барлық саяси партиялар мен қозғалыстардың ұлттық үнқатысу бастамасы болған дөңгелек үстелдер өткізді.
Жүзеге асырылған іс-шаралардың нәтижелері барлық қатысушылар тарапынан жоғары бағаға ие болды. Оларда көтерілген мәселелер, саяси партиялар мен қозғалыстардың өкілдерімен ашық пікірлесу сайлау заңнамасын жетілдіру жұмысына жариялық сипатын берді. Мұндағы негізгі мақсат – халықаралық тәжірибе мен 1999 жылғы сайлау науқанының тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасының сайлау құқығының одан әрі дамуы және демократияландыру мәселелері бойынша түйісу нүктесін табу болды.
Сайлау үдерісін демократияландырудың негізгі қағидаларын сәйкестендіру мақсатында халықаралық ұйымдармен өзара іс-әрекет алаңын кеңейту жаңа фазаға енген сайлау жүйесін жетілдірудегі жұмыс бағыттарының бірі болды. Сонымен бірге, сайлау туралы заңға халықаралық сарапшылар, оның ішінде ЕҚЫҰ/ДИАҚБ тарапынан оң баға берілген өзгерістер жобасы дайындалды. Оның басты мақсаты – сайлау заңнамасында және оны қолдануда жалпыға танымал демократиялық қағидаларды ескеру, сондай-ақ, сайлау науқаны барысында анықталған кемшіліктерді жою. Бұдан бөлек, баламасыз сайлау, алдын ала дауыс беру алынып тасталды, сайлау комиссияларын қалыптастырудың жаңа қағидасы енгізілді. Яғни, саяси партиялардың ұсынуымен жергілікті өкілеттік органдар сайлайтын болды. Сайлаушылар тізімдерін құру қағидасы да өзгерді, отандық және халықаралық байқаушылардың құқықтары кеңейтілді.
Атап өткен жөн, 2004 жылғы парламенттік сайлау мен 2005 жылы өткен президенттік сайлауы Қазақстанның саяси жүйесін демократияландыруды және оны одан әрі дамытуды белсенді талқылау аясында өтті. Экономикалық реформалар саласында қол жеткізген жетістіктер өзімен бірге саяси жүйені жетілдірудің шынайы қажеттілігін ілестіретінін Президент талай мәрте айтқан еді.
2004-2007 жылдар аралығында алғашында Демократияландыру мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның, одан кейін Президент басқарған Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу мен нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссия шеңберінде мемлекетті саяси жаңғыртудың тұрлаулы проблемалары бойынша пікірталастар жүргізілді. Қазақстандық қоғам үшін осындай маңызды және өзекті проблемаларды талқылау үшін барлық мүдделі тараптардың өкілдері енген органның құрылғаны, бұл үдеріске қазақстандық қоғамның ауқымды бөлігін тартуға мүмкіндік беріп қана қоймай, толыққанды ұсыныстар мен бастамалар түрінде нақты нәтижелер де берді.
Осындай бастамалардың бірі – депутаттық корпустың жалпы кәсіби деңгейін арттыру және заң шығару жұмысының сапасын жақсарту мүмкіндігін беретін Парламентті қалыптастыру тетігін өзгерту туралы ұсыныс еді. Бірақ, бұл ретте ел Конституциясына тиісті түзетулер енгізумен қатар, жоғарғы заң шығарушы органның және оның депутаттарының жұмысын ұйымдастыруға байланысты көптеген мәселелерді қайта қарау керек болды. Сонымен бірге жаңа Парламентті қалыптастыратын сайлау жүйесін таңдау мәселесі туындады. Мажоритарлық және аралас жүйелер әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Аралас сайлау жүйесі 1999 жылдан біздің елде де қолданыла бастады. Мысалы, Мәжілістің 67 депутаты бір мандаттық сайлау округтері бойынша мажоритарлық жүйемен және тағы 10 депутат саяси партиялардың қатысуымен тепе-тең өкілдік жүйесі бойынша сайланды. Мемлекеттің даму үдерісінде партиялық жүйе де нығайды. Саяси партиялардың ұйымдастырушылығы артып, олар өздеріне кәсіби Парламентті қалыптастыру үшін жауапкершілікті жүктеуге дайын болды.
Ал әлемдік тәжірибені зерделеген сарапшылар барабар жүйе бойынша сайлау Парламентке «кездейсоқ» адамдардың өтіп кету мүмкіндігін едәуір азайтатынын, өз кезегінде ол заң шығарушылық жұмыстың сапасын арттыратынын алға тартады.
Кандидат партиялық сайлау тізіміне енуі үшін, оның кандидатурасы партия ішіндегі құрылымдардың талқылауынан өтуі және өзінің болашақ депутат ретіндегі кәсіби қадір-қасиетін дәлелдеуі тиіс. Партиялық тізімдер бойынша сайлау жүйесін енгізудің тағы бір маңызды жағы, ол мемлекеттік бюджетке ауыртпалық салмайды.
Конституциялық реформаны жан-жақты талқылаудың нәтижесінде 2007 жылғы мамырда Ата Заңға түзетулер енгізілді. Сайлау туралы заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар Парламент Мәжілісін қалыптастырудың жаңа тәртібін айқындады. Ендігі жерде 8 депутат барабар сайлау жүйесі негізінде партиялық тізімдер бойынша, тағы 9 депутат республикадағы этностар тобының мүддесін білдіретін Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясында сайланатын болды. Сонымен қатар, саяси партиялар енгізетін сайлау жарнасының мөлшері өткен сайлауда саяси партияны жақтаған сайлаушылар дауысының санына байланысты сараланатын болды. Саяси партиялардың сайлау комиссияларының жұмысына қатысу мүмкіндігі де кеңейді. Енді сайлау комиссиясының құрамында өкілі жоқ саяси партиялар сайлау науқанын әзірлеу және өткізу кезеңіне оған кеңесші дауыс құқығын бере отырып, сайлау комиссиясы мүшесінің барлық құқықтары берілген өз өкілін жіберу құқығына ие болды.
Конституциялық реформаның заңды нәтижесі 2007 жылғы 18 тамызда өткен Парламент Мәжілісінің депутаттарын кезектен тыс сайлауында көрінді. Оның қорытындылары бойынша, Парламент Мәжілісінің партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттарының барлық 98 мандатын сайлаушылар дауыстарының 88%-ын жинаған «Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясы алды. Сайлауға қатысқан өзге партиялар заңнамада белгіленген жеті пайыздық көрсеткішті бағындыра алмады.
Содан кейін Мемлекет басшысының нұсқауымен Парламентті 7 пайыздық кедергіден өте алмаған жағдайда кемінде екі партияның қатысуымен қалыптастыруға мүмкіндік беретін арнайы құқықтық тетік құру ұсынылды. Сөйтіп, 2008 жылы сайлау туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныстар пакетін дайындау мақсатында Орталық сайлау комиссиясының жанынан арнайы жұмыс тобы құрылды. Оның құрамына Парламенттің қос палатасының депутаттары, мемлекеттік органдардың, саяси партиялардың, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері кірді. Жұмыс тобы барлық мүдделі тараптардың ұсыныстарын жинап, жүйеледі.
Еліміздің Әділет министрлігі дайындаған сайлау заңнамасын жетілдіруге қатысты ұсыныстардың негізінде «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы әзірленді. Үкімет 2008 жылғы 14 қарашада жобаны Парламент Мәжілісіне ұсынды, 2009 жылғы қаңтарда Парламент заңды мақұлдап, 9 ақпанда құжатқа Мемлекет басшысы қол қойды. Заңға сәйкес Парламент Мәжілісінің келесі шақырылымының құрамына сайлауға қатысқан кемінде екі саяси партияның өкілдері кіруі тиіс болды. Заңда, сондай-ақ, Ортсайлаукомның президенттікке кандидаттардың сенім білдірген адамдарын тіркеу жөніндегі функцияларын аумақтық сайлау комиссияларына беру арқылы орталықтандыру да көзделген.
Жалпы, 1995 жылғы қыркүйек айында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңына алғашқы қабылданған кезден бері барлығы 800-ден астам өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осындай жағдайда қалыптасқан еліміздің сайлау заңнамасы ЕҚЫҰ-ның 1990 жылғы Копенгаген құжатында тұжырымдалған сайлау құқығының негізгі қағидаттарына сай сайлау жүйесін құруға мүмкіндік берді.
Уақыт өте келе, сайлау заңнамасымен бірге құқық қолдану тәжірибесі де жақсарды. Сайлаулар аралығында сайлау органдары мүшелерінің біліктілігі, сайлаушылардың және сайлау үдерісіне өзге де қатысушылардың құқықтық және электораттық мәдениеті жоғарылады. Электораттық науқандардың дағдылы және түсінікті циклдық күнтізбесі қалыптасты.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда ел азаматтары екі референдумға, президенттік алты сайлауға, бес Парламент Мәжілісінің сайлауына, бес жергілікті өкілді билік органдарының (мәслихаттардың) сайлауына қатысты. Сондай-ақ, 2009 жылдан бері жылына екі рет мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлау өткізіліп келеді.
Соңғы бес жыл еліміз үшін электораттық оқиғаларға бай болды. 2011 жылғы сәуірде президенттік сайлау, 2012 жылдың басында Парламент Мәжілісі депутаттарының және жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың) сайлауы өтті. 2013 жылғы тамызда Қазақстан Республикасының 2457 әкімшілік-аумақтық бірлігінде аудандық маңызы бар қалалар, ауылдық округтер, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кенттер мен ауылдар әкімдерінің, ал 2014 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының сайлауы өтті.
Елімізде сайлау жүйесінің дамуының тағы бір кезеңі 2015 және 2016 жылдардағы сайлау науқандары болды. Бұл қазақстандықтардың электораттық белсенділігін арттырды. Мысалы, 2015 жылғы президенттік сайлауда сайлаушылардың 95%-дан астамы, ал ағымдағы жылғы 20 наурыздағы Парламент Мәжілісінің сайлауында сайлау учаскелеріне сайлаушылардың 77%-дан астамы келіп, өз таңдауларын жасады. Бұл демократиялық қоғамның және оның электораттық мәдениетінің дамуының айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілгенін білдіреді.
Бүгінде осылардың барлығы – тарих. Бірақ олардың әрқайсысы тәуелсіз мемлекетіміздің даму жолындағы межесі болып қана қоймай, жақын болашақта оның қандай биіктікті бағындыратынын айқындап берді. Егер сайлау органдарының рөліне қатысты айтатын болсақ, менің ойымша, ол – айқын және маңызды. Олар өздерінің өкілеттіктерге сәйкес еліміздің аумағында сайлау туралы заңнаманың орындалуын және оның бірыңғай қолданылуын қамтамасыз ете отырып, сайлау науқандарын әзірлеуді және өткізуді ұйымдастырады.
Қазіргі кезде елдің сайлау комиссияларының жүйесін Орталық сайлау комиссиясы, 16 облыстық, Астана және Алматы қалалық сайлау комиссиялары, 160 аудандық, 37 қалалық комиссия, Астана және Алматы қалаларында 11 аудандық комиссия, облыстық мәслихаттардың депутаттарын сайлау жөніндегі 550 округтік сайлау комиссиясы, аудандық мәслихаттардың депутаттарын сайлау жөніндегі 2 160 округтік комиссия, қалалық мәслихаттардың депутаттарын сайлау бойынша 625 округтік сайлау комиссиясы және 9 840 учаскелік сайлау комиссиялары құрайды. Барлығы – 13 400.
Сайлау комиссияларының құрамына барлық саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің, яғни қоғамның азаматтық және саяси белсенді мүшелері кіреді. Олардың барлығы сайлау комиссияларында қоғамдық негізде жұмыс істейді. Жалпы саны еліміз бойынша 93 мың адамды құрайды.
Азаматтардың билік органдарына деген сенімінің деңгейі, мемлекеттік істерді басқарудағы және саяси жүйенің неғұрлым тиімді үлгісін құру ісінде, сондай-ақ Қазақстанның тәуелсіздігін нығайтудағы өздерінің рөлін түсінуі – сайлау органдарының өз міндеттерін неғұрлым кәсіби орындауына байланысты.
Сондықтан тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуының ширек ғасырлық тарихы осы жылдарда құрылған сайлау жүйесі өзінің өмірге қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, жалпыға танымал демократиялық қағидаттар негізінде әрі қарай дамуда зор әлеуеті бар екенін көрсетті. Қазақстан қоғамының жалпы саяси мәдениетінің нығаюына және өсуіне себептескенін дәлелдеді.
Берік ИМАШЕВ,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының төрағасы