Жазушы Тұрысбек Сәукетаевтың «Қилы тағдыр» атты романдар топтамасының «Айқараңғы» атты алғашқы томы Желтоқсан оқиғасына арналған. Тәуелсіздік алғалы бері түрлі жанрда жазылып жатқан Желтоқсан тарихы, сол кезеңдегі саяси, қоғамдық құбылыстар, өмір сабақтары уақыт-төрешінің таразысында қорытылып, сөз өнерінің көркемдік талап-шарты бойынша қайта өңделіп, бүгінгі әдебиет биігінен баяндалуда. Т.Сәукетаевтың «Айқараңғысы» – соның дәлелі.
«Айқараңғыда» әділетсіздік пен өктемшілдікке, отаршылдық саясатқа, бюрократизмге құрылған қоғамның шындығы бейнеленген. Желтоқсан оқиғасы кезінде тарих сахнасына шыққан тұлғалар мен қалам қайраткерлерінің тағдыры нақты фактілер негізінде суреттеліп, сол кезеңнің саяси-психологиялық атмосферасы нанымды да терең талданған. Шығарма кейіпкерлері Сәбира (Мұхаметжанова) мен Әзиз-Сұлтанның (Қайрат Рысқұлбеков) бақыты Шымбұлақтағы шуақты сәттерімен шолақ қайырылады. Одан әрі оқырман желтоқсан айының ызғарлы аязын Сәбирамен бірге сезініп, өз басынан кешкендей күйге енеді.
Қаламгер көпшілік білетін тарихи деректер мен суреттерден сырт кетпеген. Желтоқсан көтерілісіне қатысқандар туралы көптеген естеліктер, зерттеулер, түрлі құжаттық-деректік кітаптар жазылып, фильмдер түсірілді.Алайда, күрделі жанрдағы бірнеше кітаптан тұратын алғашқы кесек шығарма осы Т.Сәукетаевтың «Қилы тағдыр» атты романдар топтамасы болса керек. Қаламгер өзіне дейінгі жазушылар бейнелемеген оқиғаны, қазіргі заман тудырған типтік бейнелерді сомдап, қоғамның құпия сырлары мен саяси астарларын анықтауға ден қояды. Осы ретте түрлі әдеби тәсілдерді түрлендіріп, ащы ақиқаттарды бірде жолсеріктің аузына салса, бірде жұмысшы жігіттерді, студенттерді сөйлетеді, енді бірде Елесті (ақын Сәкеннің, Сәбираның, анасының, бабасының) тілдестіреді, әйтеуір, не керек автор айтпағын әр кейіпкеріне теліп, сол кезеңнің саяси-әлеуметтік ахуалын тұтастай бейнелейді.
Шымбұлақтан оралған күні шешесінен «Әкең әл үстінде.Тез жет!» деген жедел хат алған Әзиз-Сұлтан Желтоқсан оқиғасы жайлы кеш біледі. Әл үстінде жатқан әкесінің халін білуге ауылға суыт аттанған Әзиз-Сұлтанды өмірбақи қой соңында жүрсе де пенде ретінде рахаттанып күй кешпеген ата-анасының азапты өмірі, қиыншылықта қол ұшын беруге жарамаған ағайындардың, басшылардың безбүйректігі, бұрынғы сүттей ұйыған берекелі де бауырмал ауыл, ағайын атты киелі ұғымның ұмытылып, ұлттық рухтың аза бастауы қатты қапаландырады. Қаламгер шешесіне болысамын деп мектепке бармай қой баққан екі баланың тағдыры арқылы қазақтың келешегінің үзілгелі отырғанына ой жібереді. Азып-тозған ауыл өмірі, келешегі күңгірт ұрпақ тәрбиесі, ұлтымыздың ішкі діл, рухани тірегінен айырылып, «ұшарын жел, қонарын сай білетін қаңбақтай» қауқарсыз халі Әзиз-Сұлтанды алдағы үлкен күреске психологиялық тұрғыдан даярлайды.
Көркем мәтіннің баяндау құрылымында бастан-аяқ автор-баяндаушы бейнесінде көрінген Тұрысбек Сәукетаев өмірлік шындықтың көркем материалға ауысу барысын қаламгерлік қабілет-қарымына қарай ұтымды ұйымдастыра білген. Туындының өзі бірнеше кітаптан тұратын күрделі дүние болғандықтан, кең тынысты, өрісті өлшемді, көп компонентті, мол факторлы құбылысты бірден сезінесіз.
Қаламгер нақты тарихи деректер мен өз замандастарының бейнесін сомдай отырып, олардың көркем шығармадағы образын жасайды. Яғни өмірдегі ақиық ақын Олжас Сүлейменов, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Дінмұхамед Қонаев, МҚК-ның бастығы Миронин, Айтуаров, Шымкент облыстық партия комитетінің секретары Ардабеков (Асанбай Асқаров), Михаил Сергеевич Горбачев, желтоқсан қаһарманы Әзиз-Сұлтан (Қайрат Рысқұлбеков), Сәбира (Мұхаметжанова), т.б. бейнелері бар болмыстарымен шынайы кескінделген. Кейбір кейіпкерлердің есімдері аталмаса да прототиптері көркем мәтіндегі тарихи деректер мен іс-әрекеттері арқылы айқындалып отырады.
Оқырманға ой салып, көңіл-күй сыйлау, жанын қозғап, санасына сәуле түсіру осындай күрделі тағдырлар табиғатын ашып, кезеңдік кеңістікті кескіндеп, тарихтың қай сынына да жауап бере алатын көркемдігі жоғары әдеби туындыларға ғана тән құндылық болса керек. Түрлі жанрларда жазылып, бейнеленіп жүрген Желтоқсан тақырыбы, ондағы қанды қасіреттер мен қилы тағдырлар осындай көркемдік тұтастықта көрінуінің өзі қазақ әдебиеті үшін үлкен үлес.
«Айқараңғыдағы» Әзиз-Сұлтанның ұлттық намысы оянуына жан-жағын қоршаған әділетсіздік, әсіресе, ауылдық жердегі жергілікті халықтың азып-тозған жағдайы, жол бойы көрген сұрқай көріністер де қатты әсер етеді. Даладан келіп қала көрген студент енді өмірге өзгеше, саналы көзқараспен қарай бастайды. Жан-жағы толған қасірет, бұл қазақ қалай күн кешпек? Басымыздан неше зұлмат өтсе де жері мен тілін, мәдениеті мен өнерін найзаның ұшымен, білектің күшімен ғана емес, туа біткен табиғи дарындылығымен де қорғап, дәріптеп келген баба дәстүрі неге нілдей бұзылды? Отаршылдықпен келген алауыздық, бір-біріне деген сенімсіздік, әкесі баласына, қызы шешесіне шаптығатын дерт бүкіл ұлттық ділімізден айырылуға алып келді. Коммунизм, теңдік, интернационализм, әділеттік дегеніміз тек баспасөз беттерінде ғана екен. Әзиз-Сұлтан өз діні мен діліне берік көрші өзбек ұлтының тәрбиесін алған Әбдімомын есімді жолсерікпен пікірталасқа түсу арқылы талай ақиқатқа көз жеткізіп, өмірге деген көзқарасы өзгереді.
Өз өмірі мен еліндегі жағдайға өзгенің көзқарасымен қарап, көп нәрсенің көлеңкелі тұстарына ой жіберген студент қазақтың рухани құлдырауына не себеп деген сауалдарға жол бойы жауап іздейді. Бірақ, оны талдап, таразылауға өмірлік тәжірибесі жетпейді. Жолсерік пен жолаушы диалогы – шығарма идеясының пісіп-жетілуіне, олардың себептері мен ақиқаттарына жауап іздеу жолындағы авторлық шешім. Жазушы жергілікті халықтың жаншылған рухын, алданған арманын, тапталған намысын, тоталитарлық режімнің патшалық Ресейден бері түрін ғана өзгертіп, бөгде жұртты тұқыртып келген сиқын екі ұлт өкілінің пікірталасы арқылы әшкерелеуді тиімді әдіс деп тапқан.
Қоғамдық өмірге деген саяси көзқарастар қайшылығы романда Әзиз-Сұлтанның бөлмелес жігіттері – Ержан, Мұхиттардың пікірталастары арқылы беріледі. Олардың алаңдағы жағдайды талдаған ой-түйіндері, ашынғаннан айтылған ой қақтығыстары, тіпті, дүниетанымдарындағы ала-құлалықтан туатын кереғар пікірлер кеңестік кезеңнің іштей іріген саяси ахуалын, қоғамдық құбылыстардың бет пердесін ашады.
Кеңестік алып империяның іргесін шайқалтқан Желтоқсан рухтың оянуына алғашында стихиялы түрде басталса да, алаңдағы жастарға жасалған әділетсіздік, қазақ қыздарына көрсетілген қорлық ұлттық санаға серпіліс беріп, оқиғасы ұласқанын бүгінгі тарих дәлелдеп отыр.
Қазақ жастарының бойындағы қайтпас қайсарлықты, алға қойған айқын мақсатқа жету жолындағы табандылықты, мұқалмас жігер-қайратты біз романдағы Әзиз-Сұлтанның образынан көреміз. Әсіресе, «Шовинизм кәндені» деген тараудағы Әзиз-Сұлтанның көрген қорлығы, түрмедегі баскесер Пахан деген жауыздың айуандық іс-әрекеттері жан шошытады. Романдағы Әзиз-Сұлтанның жазықсыз жазалануы, сотталу процесі мен түрмедегі күндерінің суреттелуі автордың детективтік сюжеттерді пайдаланғанын көрсетеді.
Айыптаушы Аллахбердиевтің айтқанына көнбеген Әзиз-Сұлтан көп кісілік камерадағы Пахан секілді қанды қылмыскердің өмір сүруіне де қоғам, орта кінәлі деп біледі. Әсіресе, өзі студент болса да алаяқтықтың неше айласын білетін сатқын Қосымхан, түрмедегі баскесер Пахан, Шынарбай Әшетович сияқты кейіпкерлердің іс-әрекеттері ұлттық рухтың азуын, ішкі тіректің тозуын көрсетеді. Азап пен қорлықтан қашып туған еліне, ата-анасына оралған қызды өз ауылының иттерінің қапқаны, жанына сая, көңіліне медеу болар асқар тауы әкесінің әйелі өлген шалға бауыр еті баласын қиып бермекші болуы Сәбираның жүрегін аяздай қариды. Шала жансар күйінде Сәбираны тауып алған Зухра мен көмекке келген үш қыздың ерлігі жан сүйсінтеді. Шенеунік жездесі Тасболаттың: «Қылмыскерді үйіме паналата алмаймын. Аялап әлпештеген Отанның жағасына жармасқан опасыздар бұлар. Не жетпейді екен десеңізші. Қазақ осындай деген атқа қалдырып, бүкіл әлем алдында қара бет қылды халқымызды. Құртыңдар қарасын жылдам, әйтпесе, өзім милиция шақырып ұстап беремін!» деген сөзі «Аға» атанған азаматтардың абыройын айрандай етеді.
Тасболат – сол кездегі ұлттық қасиеттен жұрдай мәңгүрт қазақтың типтік бейнесі. Әзиз-Сұлтан мен оның түрмеге бірге түскен замандастарының көрген қорлықтары да жан түршіктіреді. «№13 камера»деген тарауда 50 жыл бұрын тап осы камерада жатқан Сәкен Сейфуллиннің аруағымен Әзиз-Сұлтанның сұхбаты берілген. Жазушы ақынның ақталуы арқылы Тарих сотын береді, шындықты тірі пенде емес, тек Аруақтар, яғни тарих қана айта алады деген идеяны ұстанады. Сәбира мен Әзиз-Сұлтанның бастан кешкен оқиғаларын кезектестіре баяндап, сюжет құрған қаламгер сол кезеңдегі саясаттағы, ел басындағы тұлғалардың тағдырын, қайраткерлік қызметтерін композициялық құрылымды әрдайым күрделендіре дамытып, күрмеуі қиын көркемдік шешімдермен шұрайландыра түседі.
Саяси сойқан кезіндегі бір-бірінің бетін ашқан арамзалар, аяқтан шалған шайқасулардың шым-шытырман қақтығыстары әр образ бейнесінде, іс-әрекетінде психологиялық дәлдікпен нанымды бейнеленеді. Қонаевты шақырып алып кешке дейін дәлізде күттіріп қойған жаңа басшының саяздығы, хатшы келіншектің соның бәрін жуып-шаюдағы адамгершілік қасиеті, үлкенге деген мүлтіксіз құрметі, қарапайым ғана қазақ әйелінің парасат парқына жетпеген, үркек үйректей кабинеттерінен шықпаған шенеуніктердің шынайы портреттері пендешіліктің ең төмен деңгейін көрсетеді. Айтуаров, Миронин, есімдері жоқ офицерлер мен солдаттар, Орлов, Костя сынды жаналғыш жандайшаптар тек қазақ емес, жалпы адамзатқа қауіп төндіретін қасірет егуші типтер. Жазушы осындай олқылықтарды барынша шынайы дәл өмірдегі фактілермен беруге тырысқан.
Ең маңыздысы, әртүрлі алып-қашпа әңгімелердің ауылы алыстап, осы отыз жылдың ішінде сұрыпталып, тарихи деректермен дәлелденіп, орнықты ой түюге, тарихи кезеңнің бүтін бір көркемдік шежіресін тануға деген талпыныстың жасалғаны және оның ақиқаттан алшақтамай нақты мәтіндер негізінде көркемдік эстетикалық құндылыққа ие болуы дер едік. Түйіндеп айтар болсақ, біз Тәуелсіздікке қалай жеттік, оның құндылығы мен бағасы қаншалықты деген сауалдарға Т.Сәукетаевтың «Айқараңғысы» атты романынан жауап ала аламыз.
Гүлзия ПІРӘЛІ,
М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы