Уақыттың шапқан аттай жүйрігі-ай десеңші. Бойда жастық жігер, күш-қуат барда мәңгі жас болатындай сезінуші едім. Ауылдағы әйелдер ылғи таң алакеуімнен ерте тұратын едік. Жұмыстың уақытына дейін сиырымды сауып, балаларды мектебіне жіберіп, үлкен кісілердің шәйін беріп үлгеремін. Одан тракторға міне сала егін басына, шабындыққа кетемін. Қайнаған еңбектің ортасынан үйге кешке бір-ақ оралғанда әйелді үйдің бітпейтін қыбырлаған көп жұмысы тағы күтіп тұрады. Соның барлығын халқымыз айта беретін «тас шайнап, мұз бүркетін» жастық шақта көтеріппін. Еңбектің арқасында оның зейнетін де, халқымның құрметін де көрдім. Міне, қазір біз де үлкейдік, жасымыз жетпістен асты. Денсаулықты күйттеп, немерелерді алданыш етіп, үйде отырамын. Арттағы өткен өмірді көзге елестетіп, санамен шолып қоямын. Алайда уақытты қанша жүйрік десем де, еліміз Тәуелсіздік алғаннан бергі 25 жыл елдің басынан өткен тұтас бір дәуірдей елестейді. Өйткені, осы мерзімде Қазақстандағы орын алған керемет өзгерістер бір дәуірдің жүгі боларлық еді. Мемлекет жаңарды, ел көркейді, сана жаңғырды.
Осы ұлық мерекенің қарсаңында «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған Нұрсұлтан Әбішұлының «Ұлы дала ұлағаттары» атты еңбегін оқып отырып, керемет ойға қалдым. Ғасырлар бойы бодандықтан бас иелігі болмаған, одан кешегі 90-шы жылдары бұрынғы әбден қалыптасқан экономикалық байланыстардың үзілуінен туырлығы тозып, ағашы азған киіз үйдей жүдеген елімізді дағдарыстан алып шығып, әлемге танымал жаңа мемлекет деңгейіне көтерген Елбасының биікке көтерілген сайын халқына етене жақындығына қалай таңғалмайсың?! Жасыратын несі бар, көптеген саяси тұлғалардың кітабын қызметте, саясатта жүрген жандар немесе жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттері болмаса, қарапайым жұртшылық оқи бермейді. Қасаң тілмен жазылған саясат мәселелері қарапайым адамдарды қызықтыра қоймайтыны рас қой. Ал Нұрсұлтан Әбішұлының мына ой-толғаныстарын ірі саясаткердің өз халқының перзенті ретінде әр қазақпен сырласуындай қабылдадым, айтқан мәселелерінің барлығы да адамды толқытпай, тебірентпей, ойға жетелемей қоймайды. Автордың қазақ тілінің қаймағын қалқып отырып, оқырман назарына ұсынған мәселенің барлығы да көкейіңе қона кетеді.
Біздің қатарластарымыз екі заманға куә болыппыз. Бәріміз де Кеңес Одағы кезіндегі тәрбие шекпенінен шықтық. Біздің ата-аналарымыз Кеңес Одағының қалай құрылғанын бастан өткерді. Сол заман өзгерістерінің барлығы да «мың өліп, мың тірілген» қазақты сілкіледі, санасын улады. ХХ ғасыр басталғаннан-ақ қазақтың басынан қиқу кеткен жоқ. Қуғын-сүргін, аштық, соғыс толқын-толқын болып келіп, халықты жосадай жусатып кетіп отырды. Менің қатарластарым соғыста опат болған боздақтардың және жауған оқтан аман қалып, елге оралған ақсақ-тоқсақ әкелердің балалары едік. Соғыстан кейінгі елдің әлжуаз жағдайы бала болсақ та есімізде. Сондай қиын кездердің барлығынан қазақтың ұлт ретінде құлдырамай, тозбай аман келгені бірліктің, мейірім-шапағаттың жоғалмағандығынан екені анық. Қазақ халқы басына қандай қиындық түссе соншалықты топтаса түскен секілді. Бірлікке аса мән берген. Нұрсұлтан Әбішұлының қарттарымыз, олардан жалғасып келген ұлттық мұраларымыз туралы жазғанын оқып отырып, сол бірлікке өзім келін болып түскен қазақтың қарапайым отбасы тамаша мысал бола алатынын түсіндім. Менің әкем Байғазы соғыстан жарадар болып келген кісі еді. Алланың құдіреті шығар, желкеден тиген оқ екінші жағынан тесіп шыққан, содан аман қалған ғой. Госпитальде жатып ұзақ емделіпті. Анам аурушаң кісі болды. Мен бой түзеген соң Темірбекке ұзатылдым. Қайын атам өзінің бір інісін, әскерден келген Темірбекті ертіп келіп, құда түсті де, мені біржола алып кетті. Содан көп ұзамай анам да қайтты. Сонда екі енем, атам маған анамның жоқтығын білдірген жоқ. Атам екі некелі болған кісі еді. Үлкен енемнің баласы шетінегеннен кейін артынан қара көрінбеген соң, атама ауылда күйеуі соғыстан қайтпай жесір отырған кіші енеме қосылуға ықтияр беріпті. Анасының соңынан еріп келген тоғыз жасар Темірбекті атам да, әжем де өз баласындай көріпті. Мен келгенде кішкентай қоржын үйде бәрі бірге тұрады екен. Қазақ ауылдарының әлі бауыры көтерілмеген, жүдеу кезі ғой, сол қума екі бөлмелі аласа қоржын үйде қыста ерте туған бұзау да, лақ-қозы да байлаулы тұратын. Сондағы екі кемпір, бір шалдың бірлігіне қазірге дейін таңғаламын. Кіші енемнің атаммен қосылған соң туған кіші ұлы үлкен енемнің бауырында ұйықтайтын. Тұрмыс қанша нашар болғанымен үйдің бірлік-берекесі алдағы жақсы күндерден хабардар еткендей, олардың көңілі бір сәулелі шуақ сеуіп тұрар еді. Біз де жетілдік, ата-анамызды қоржын үйден шығардық. Жұмыс бабымен көрші шаруашылыққа көшкенде Темірбектің өз анасын кіші ұлмен, атаммен қалдырып, үлкен енемді – әжемді өзімізбен алып кеттік. Бұл да бірліктің нышаны еді. Ол кісіні үйдің қариясы, берекесі деп сыйлайтынбыз. Бұл үйде өгейлік деген суық сезім болмайтын. Атам марқұм бәрімізді «жан» қоспай атамайтын, «Темірбекжан», «Кәмшатжан» деумен кетті. Менің алғашқы қызым туғанда көршілеріміз «мына үйдің шалы «жан» қоспай сөйлемеуші еді, немересінің атын да Гүлжан қойыпты-ау» деп күліпті. Мұндай тонның ішкі бауындай үйлесіп тұратын жылы қарым-қатынас тек біздің үйде ғана емес, жалпы қазақ ауылының сипаты болғанын аға ұрпақ өкілдері біледі.
Бұрын бір әулетке, бір ауылға бір ақсақалдың ықпалы жүргені рас. Жастар үлкеннің айтқанынан шығып кетпеуші еді. Еңбекқор, қиындыққа қарсы тұрған, мейірімді, құймақұлақ, көкірегі алтын сандық қарттардың кейінгі жастар алдында беделі таудай болатын, олардың жүзіндегі әжімінің өзі шиырлаған тағдыр жолындай, даналықтың көрінісіндей әсер беруші еді. Ақсақалдың алдында тұрып, жас суырылып сөйлемейтін. Үйге кісі келсе олардың қолына су құйып, кетерде аяқ киімін алдына түзеп қойып, үлкеннен бата алғанды әр бала рухани демеу көретін. Осылай аға ұрпақ пен кейінгінің арасындағы сабақтастық үзілмейтін. Нұрсұлтан Әбішұлы: «Ата көргеннің ақылы артық, өмір көргеннің өнегесі артық. Жас өсемін деп ұмтылса, қарттың ақылы демеу болады. Жас үйренемін деп құлшынса, жайсаң үйретерін бүгіп қалмайды» деп жазады. Өкінішке қарай, қазір уақыттың сипаты өзгерді. Аға ұрпақ өкілдерінің мінберлерден айтқан сөзі жастардың жүрегіне жете бермейді. Ауыл ақсақалы мен жастардың арасындағы күмістің тініндей байланыстың әлсірегенін жасырып керегі жоқ.
Мен қазір өзге дінге кетіп адасқан жастардың да теріс қадамдарына осы ұрпақ сабақтастығының әлсіреуі де бір себеп деп білемін. Біздің бала кезімізде қариялардың барлығы намаз оқитын, дастарқан басында шариғат айтып отыратын, ораза тұтатын. Оларды тыңдаған ауыл балаларының діннен жақсы хабары болушы еді. Мысалы, өзімнің атам Тасбай деген кісі терең білімді молда болды. Сол кісімен бірге 5-6 жасымда намазға жығылған екенмін. Атамның айтқан сүрелері мен орыс мектебінде оқысам да, коммунист болсам да күні бүгінге дейін есімнен кеткен жоқ. Зейнеткерлікке шыққан соң, қиналмай намазға жығылуыма да санамдағы баяғы атам қалаған имандылықтың берік іргетасы көмектесті. Кеңес Одағы кезіндегі, әсіресе 70-80-жылдардағы өте қатты жүргізілген атеизмнің уыты жастардан бұрын аға ұрпақ өкілдерінің де санасын улады. Дастарқан басында қол жаюды ұят көріп қалған кездер болды ғой. Ал дін адамдарды рухани, имани байытатын ұлы мәдениет. Елбасы айтқандай, ислам діні, одан бұрынғы бағзы замандағы Тәңірге табынудың өзі көшпелі халқымыздың дәстүр-салтымен жібек өрмектей өріліп кеткен емес пе? Ол ұрпақ тәрбиесіне де енді. Баланың тілі отбасында шығады, дін туралы да алдымен отбасында естиді. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» демей ме халқымыз? Біз анамыз ғой, сырттағы орта басқа, үйдегі тәрбиенің жөні бір бөлек. Балаға өзі бауырында өскен атасының, әжесінің, әке-шешесінің құлағына құйған әңгімесі, көрсеткен үлгісі ғұмыр бойы оның санасынан өшпейді, өміріне бағыт-бағдар болады. Қазақ бір замандарда саясаттың салқынымен тапқа бөлінсе де, дінге бөлініп бір біріне мылтық кезенбеп еді. Осыны ойлағанда қамығамын. Ұғар сана болса, Елбасы осы еңбегінде дін туралы жеріне жеткізіп-ақ айтқан, одан асырып не деуіме болады?
Дін де, халқымыздың дәстүрі де, халықтық педагогикасы да адамды алдымен адалдыққа баулиды. Өмірдегі жақсылықтың бұлақ көзі адалдық деп білемін. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қаймағы бұзылмаған халықтық тәрбиенің уызына жарыған жан. Оны осы кітаптағы ауылы туралы айтқан әңгімесінен де анық байқауымызға болады. Мен КСРО Жоғарғы Кеңесінің үш шақырылымына депутат болған жылдарымда Нұрсұлтан Әбішұлымен жолымыз түйісіп жүрді. Коммунистік партияның ХХVІ съезінде тексеру және есеп комиссиясына Қазақстаннан Нұрсұлтан Назарбаев екеуміз мүше болдық. Оның білетіні көп кісі екені сөзінен де, ісінен де білініп тұратын. Жұмыс арасында әңгімелесе қалсақ, алдымен менің отбасымның амандығын, сосын елді сұрар еді. Сол кезде: «Елге басшылық жасап жүрген азаматтар қалай, ұйықтап жүргендер жоқ па?» деп қоятын. Ол кезде Нұрсұлтан Әбішұлы Президент емес, қатардағы жоғары лауазымды адамдардың бірі ғой. Сонда елдің қамын жеп сөйлегені мені әлі күнге тебірентеді. Қазір ел сеніп, Елбасы сеніп басшылық қызметтің божысын ұстатқан жігіттердің қазынаның қалтасына түсіп, парамен ұсталып жатқанын естігенде ренжимін. Қанағат туралы айту өз алдына, сол жігіттердің ел алдындағы парызы, жауапкершілігі, намысы, азаматтығы қайда? Рухани ішкі өзегі мықты азаматтар атқа мінгенде алдымен елдің, жердің қамын ойлар болар. Байлық та уыстағы су секілді нәрсе екенін жігіттер түсінсе екен. Байып алғандардың арасында да мейманасы тасып, аспанға атылып, айға шабатындар жоқ емес.
Қазағымның келешегі жарқын боларына мен сенемін. Жиырма бес жыл ішінде жеткен жетістіктеріміз еліміздің ертеңі де жақсы боларын меңзейді. Тәңіріміз сыйлаған осынау ұлан-байтақ жердің ол шалғайымен бұл шалғайына ұшқан құстың қанаты талады. Сол ұлы далада көшіп-қонған қазақтың тілі де, діні де шұбарланбап еді. Атырау мен Алтайдағы, Алатау мен Арқадағы қазақтың не тілінде, не дінінде, дәстүр-салтында зәредей айырмашылық болған жоқ. Жері де, тілі де, дәстүрі де бай халықпыз ғой. Қиямет- қайым заманның талайын бастан өткізген халқым жалмаңдап, жер жүзіне әмірін жүргізе бастаған жаһанданумен сипатталатын ХХІ ғасырда рухани іргесінің қазығын мықтырақ қағуы тиіс. Мұны Елбасымыз осыған дейін де талай айтып жүр. Бүгінгі уақыттың ерекшелігі – дүниені ақпарат билеп тұр. Мұхиттың арғы бетінде біреу түшкірсе, сол сәтінде біліп, естіп отырмыз. Өзгенің жылтырағына ұлдарымыздың да, қыздарымыздың да еліктеу-солықтауы көп. Дін жолы осы екен деп, қыздарымыз бүркеніп, хиджап киетін, ұлдарымыз сақал жіберетін болды. Халқымыз «ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол» деп жақсыдан үйренуді өсиеттеді, елікте деген жоқ еді-ау. Қыздарымыздың тұрмыс құрғанда ұлт таңдамайтыны, ұлдардың елді, жерді тастап шет елде қала беретіні де ойлантпай қоймайды. Осындай кеселді көріністердің барлығынан отбасының қазығын мықтағанда, үлкендеріміз айтқан өсиеттерге берік болғанымызда жеңілдейміз дер едім. Әр отбасында береке болса, мемлекет мықты болатыны айтылып жүр. «Ұлы дала ұлағаттары» осыны ұқтырады. Кітап әр қазақтың жүрегіне жетсе деп тілеймін.
Кәмшат ДӨНЕНБАЕВА,
Социалистік Еңбек Ері, Қостанай облысының құрметті азаматы