Ойпырмай, қай нәрсеге де келістіріп, дәл бейнелеп ат қоюға келгенде қазақтан шебер халық бар болса, айтыңызшы бізге! Бір ғана құлақтың төңірегінен толып жатқан қаншама толайым ұғымдар шығарғанына таңғалмасқа әддіміз бар ма? Ұзынқұлақ дейді. Қалқанқұлақ дейді. Салпаңқұлақ дейді.
«Қазаншының еркі бар қайдан құлақ шығарса» деп және бір қияға сермейді. Ол құлақтың қай құлақ екенін дөп басатын құймақұлақ та осы қазағыңызды өзі. Осылай толғай берсек, «бастан құлақ – садаға» болатын да жөні жоқ екен-ау.
Ұзынқұлақтың қарасы көрінгенде елеңдеп отыратын қазақ салпаңқұлақ десе кәдімгідей сестеніп, ол аз десеңіз, сескеніп қалады. Баяғы ит жылынан бері қанға сіңген дағды солай. Сонда бұл қазақ шошитын салпаңқұлақ қай салпаңқұлақ дейміз-ау. Тіліміздің түсіндірме сөздігін ашып қарап жіберсек, салпаңқұлақ дегеніміз сөз таситын, аңдып жүріп ақпар жеткізіп тұратын тыңшы, жансыздың дәл өзі. Салпаңқұлақ сұлбасынан қазақтың үркіп, жылан көргендей жиырыла қалатыны да содан.
Салпаңқұлақтың санаты ауыл ішінің әншейіндегі өсекшісінен биік, қос үйді қоса қондырмайтын қатардағы сөз тасығыштардан мәртебесі жоғары. Әлбетте, келекелеп кері мағынасымен алғанда. Салпаңқұлақ адам әулетімен бірге жаралып, адам табиғатының ең бір сайтани пиғылдарымен біте қайнасқан нәрсе. «Тоқ тіленші – адам сайтаны, Харекетсіз – сопы монтаны» деген Абай хакімнің сөздері де осыған меңзейді. Арғы тегіндегі зұлымдық ұрығымен тамырлас осы сайтандыққа әр зәнталақ заманның сайқал да сумақай саясаттары араласқан кезде салпаңқұлақтардың да тасы өрге домалап отырғанын аңғарамыз.
Әлемдік ауқымдағы ең әйгілі салпаңқұлақ – Иса Мәсіхті сатқан Иуда дер едік. Шыңғыс ханның Отырарға жіберген саудагерлер керуенінің тең жарымы салпаңқұлақтар болмаса, Қайырхан оларды қатал жазаға бұйырмас еді. Қазақ сақарасындағы салпаңқұлақ институтының қалыптасуы мұндағы Ресей отаршылдығының запыран зардаптарымен, зымиян озбырлығымен тікелей байланысты. Шын мәнісінде біздің миссионер, қазақтың дәстүр-мәдениетін зерттеді деп жүргендердің көбі халқымыздың осал тұстарын аңдаған аңдушы жансыздар, патша өкіметінің отаршыл саясатына қызмет еткен салпаңқұлақтар еді. Сырым Датұлы, Исатай-Махамбет, Кенесары хан көтерілістері тұсында қазақтың өз ішінен шыққан салпаңқұлақтар да осынау азаттық жолындағы қозғалыстарды басып-жаншуға аз үлес қоспағанын байқаймыз.
«Әр заманда бір сұрқылтай» демекші, қазақ ішінен оқыған озық ойлы азаматтар көбірек шығып, өз алдына ел болудың алаштық әңгімесі айтыла бастаған кезеңдерде отаршылардың тымпи тыңшыларға деген мұқтаж-зәрулігі арта түседі. «Беріп келсе бір арыз бұтып-шатып, Елді алып, Еділді алып есіргіштерден» оп-оңай салпаңқұлақ жасаған. Осындай жағдайда «Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып» деп данышпан Абай қайтіп күңіренбесін. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақов Дулатов сынды Алаш арыстарының, аяулы жақсыларымыздың соңынан патшалық дәуірде де, кеңес кезінде де салып қойған бір-бір иттің болғаны анық. Бәрінен өз ауылымның иттерінің қапқаны батады деген Ахаңдай абзал да қазақтың өз ішінен шыққан салпаңқұлақтарды айтып отыр емес пе.
Міржақып Дулатов «Қазақ» газетіне шыққан мақаласында оларды «Жүзіқаралар» деп атайды. «Ақмола облысының «ақ, пәк» деп құрметтеп жүрген Дүйсенбай қажыға «Маңдайына мұхит дариясының суымен жуса да кетпейтін айқын қара таңба басып, қазақ тобынан аластап біржола шығарғанын» айтады. Бұл – қолына Құран ұстап жүріп сөз тасып, халқына сатқындық жасаған, біресе патша өкіметіне, біресе қызылдарға жарамсақтанған, сөйтіп Атбасар, Көкшетау, Омбыны шулатқан монтаны салпаңқұлақтардың бірі.
Кеңестің кері кеткен саясатының сенімді сүйеніштерінің бірі де осы салпаңқұлақтар болды. Әкесін ұстап берген, Астанада әлі күнге шейін атында көше бар Павлик Морозов, біздің әнге қосқан «батыр бала» Болатбектер осындайдан шыққан. Ол ол ма, маршал Жуковтың соңына да жансыздар салып қойып, оның өкімет пен партияға қырбай сөздері тиісті орындарға қолма-қол жеткізіліп тұрған. Содан соң атақты маршалмен «тәрбие сағаттары» өткізілетін көрінеді.
Қазақ ұлтшылдығына қарсы күресте де салпаңқұлақтардың «еңбегі» ерен. Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Е.Бекмаханов, М.Ғабдуллин сияқты ел ардақтарының да әрбір басқан ізін, айтқан сөзін аңдыған екен. Ғылым академиясы, институттар, баспалар, Жазушылар одағы сынды ұлттық сипаттағы үлкен мекемелерде де сөз таситын тыңшылар ұстаған. Мәлік Ғабдуллинге тіркеген салпаңқұлақ өзінің шопыры екен. Астапыралла! Олар КГБ тарапынан еңбектеріне сыйақы да алып тұрыпты-ау.
Әрине салпаңқұлақтарды түп-тамырымен құрту оңай емес. Әйтсе де еліміздің азаттығы тынысымызды кеңейтті, жан сарайымызды аша түсті. Арамызда әлі болса салпаңқұлақтар жоқ па, абай болайық, ағайын!
Қорғанбек АМАНЖОЛ, «Егемен Қазақстан»