Өркендеудің өркениетті жолы. Бағалы қағаздар нарығының бүгіні мен болашағы қандай?

Бірақ бұл амалды жүзеге асыру бұрынғыларға яғни банктер мен сақтандыру компанияларын құруға қарағанда, әлдеқайда күрделі болып шықты. Өйткені ол жариялылықты, ашықтықты сүйеді. Сондықтан жасырынбақ ойнауға әбден үйреніп алған көптеген отандық компания мен акционерлік қоғам бұл мәселеге бел шешіп кірісіп кете алмай отыр. Дегенмен «көш жүре түзеледі» дегендей, жүрген сайын жүрісімізді ширатып алға жылжып келеміз.

Қарақшының өкініші

«Бақытты» деген бүр­кен­шік атқа ие болған амери­калық қылмыстық топтар­ бас­шы­ларының бірі Лу­ча­но ақыр аяғында полиция қо­лы­на түсіп, қамауға алын­ғанда өз өмірінің дұрыс қалып­тас­па­ған­дығына өкінішін біл­діреді. Журналистерге берген сұх­батында ол осы оқи­ғадан сәл бұрын достарымен бірге Нью-Йорктегі қор биржасына барғанын, онда оған бир­жалық ойындардың жолдары түсіндірілгендігін айтады.

– Өзімнің өмір жолымды­ таңдауда үлкен қателік жіберге­німді сонда барып айқын сезін­гендей болып едім, енді міне, «жығылғанға жұдырық» дегендей, қамауға да алындым, – дейді Лучано. – Демек мені жұрт «бақытты» деп қаншама мақ­тағанымен қаржы жинаудың қарақшылықтан басқа да жолдары көп екендігін дер кезінде көре білмеген екенмін. Егер өмірімді қайта бастайтын болсам, онда басқа тірліктің бәрін жинап қойып, осы бағалы қағаздар ойы­нына шын ниетіммен берілген болар едім.

...Қазан төңкерісінен кейін Ресейден кетіп, Америкаға бар­ған Николай Бойский тұрмыстың қиындықтарын көп көреді. Алайда, оның баласы Иван Бой­скийдің өмірде жолы болды. Ол ер жетіп, үйленісімен за­­йыбы екеуіне қайын жұрты сыйлаған қаржыны пайдаланып, биржалық ойындарға қатыса бас­тайды. Өзіне келіп түсетін жасырын мәліметтерді шеберлікпен іске жаратуының нәтижесінде, ақыры қаржы әлемінің шыңына шығады. 

Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз, сәтін салса, байлықтың ең бір төте және қауіпсіз жолы. Батыста оның нарығы әбден дамыған. Мәселен, Швецияда әр­бір үй иесі акция ұстаушы болып есептеледі. АҚШ-та ұлт­тық байлықтың төрттен бір бө­лігі бағалы кағаздар рыногына шоғырланған. Елдегі ең үлкен 200 корпорация миллиондаған акционерден тұрады. Мәселен, АТТ компаниясының – 2 миллион, «Дженерал Моторстың» – 1 миллионнан астам мүшесі бар.

Дамыған елдер қатарындағы жиырма төрт мемлекетте бағалы қағаздар рыногы ғасырларға созылған ұзақ уақыттан бері өмір сүріп келеді. Бұл елдерде оған байлар мен қаржыгерлер ғана емес, бүкіл халық сенеді. Мәселен, бір ғана Нью-Йорк қор биржасында әр күн сайын 170-200 миллион акция сатылып, оған салынған ақшалай қаржы 22-25 миллиард долларды құрайды екен. Бұл алып ел Ресейдің бір айлық, ал біздің бір жылдық бюджетімізге қарайлас қаржы. Мәселен, Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша 2016 жылы бұл биржадағы сауданың жылдық көлемі 20 триллион долларға жуықтап, әлемдік жиынтық өнімнің 20 пайызына жуығын құрады.

Қор рыногы халықтан тыс тұра ала ма?

Ал енді қаржы секторының құрамдас бір бөлігі болып табылатын бағалы қағаздар нарығының өз ішіміздегі даму жағдайына келер болсақ, әңгімемізді өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап өрбіткеніміз жөн. Себебі 1991-1994 жылдар ара­лығында еліміздегі бұрынғы мем­лекеттік кәсіпорындар ак­ционерлік қоғамдарға айналдырылды. Қор рыногының бұдан басқа да элементтері мен институттары, соның ішінде Қазақстан Республикасының Бағалы қағаз­дар жөніндегі ұлттық комиссия­сы құрылып, жұмыс істей бас­тады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі – рынокта негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру жөніндегі аукциондар ғана өткізіліп отырды.

Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақстан Рес­публикасында бағалы қағаздар рыногын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес қор рыногының заңдық базалары қалыптастырылып, нарықтық инфрақұрылымдарды құру жұмыстары толық аяқ­талса, үшінші кезеңінде (1999-2000 жылдар) негізгі назар ша­руашылық субъектілерін ба­ғалы қағаздар нарығына тарту мәселесіне арналды. Кейінгі жыл­дарда да осы іс жалғасын тауып, рыноктың инвестициялық тар­тымдылығын арттыру, оның ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп келеді. 2012 жылдан бастап, елімізде «Халықтық IPO» бағдарламасы жүзеге асырылуда.

Мамандардың пікірінше, Қазақстанда құрылған қор ры­ногының инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында ең үз­діктердің бірі болып та­был­­ғанымен, олар қаржы сек­то­рымыздағы банк кызметі секілді жедел дамып кете алмай отыр. Мұндай кемшілікті тек бізге ғана емес, бүкіл ТМД елдеріне тән деуге болады. Мәселен, Ресей қаржыгерлері өз елдеріндегі бағалы қағаздар рыногының тартымдылығы бұрнағы жылдармен салыстырғанда әлдеқайда арта түскенімен, әлі де болса, халықтың басым көпшілігінің бұл рынокқа қатысуға құлықсыз екендігін жасырмайды. Нақ осы олқылық бізде де бар.

Мәселен, бізде акционерлік қоғамдар саны соншама көп болғанымен олардың акция­ларының кеңінен қолданысқа ие болып, жаппай саудаға түсіп жатқандығын әлі көре алмай келеміз. Біздің халқымыз өздерінің қолында басы артық қаржысы болса, оны сақтау мен көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір сенімді жолы тек банк депозиттері ғана деп біледі. Сондай-ақ көптеген адамдар ақшасын құнсыздануға ұшы­ратпай сақтап қалу және одан пайда қарату үшін саудамен айналысуға немесе оны жылжымайтын мүлік рыногына салуға мәжбүр болуда.

Корпоративтік менеджмент – өмір талабы

Кәсіпорындарға банктен кре­дит алып, оны пайыздық өсі­мімен қайта қайтарғаннан гөрі акциялар шығарып, қажетті инвестициялық қаржыны осы арқылы тартқан әлдеқайда пайдалы екендігі түсінікті. Себебі ак­ция қарыз болып саналмайды. Яғни компания акцияны са­тып алушыға оның құнын қай­та қайыруға міндетті емес. Ендеше Қазақстандағы отандық және шетелдік компаниялар мен акционерлік қоғамдардың басшылары осы мүмкіндікті неге пайдаланбайды?

Көптеген мамандар мұ­ның себебін компания­ мен акцио­нерлік қоғам бас­шы­­ларының өз кәсіпорын­да­рының нақты қаржы жағдайын және осыған қатысты барлық есептерді халықтың алдында ашып көрсеткілері кел­мей­тіндігімен түсіндіреді. Үкімет оларды осындай шара­ларға, яғ­ни кәсіпорынның ашық­тығын қамтамасыз ете отырып, қор рыногына шығуға итер­мелеп келе жатқанымен кәсіпорындар басшылары бұған мүдделі болмай отыр. Олар акциялар пакеттерінің бөлінбеген толық күйінде кәсіпорынның өзінде сақталғандығын қалайды. Әсі­ресе, еліміздегі компаниялары табысты жұмыс істеп жатқан шетелдік инвесторлар шамасы келсе, акцияның мемлекеттік пакетіне ешкімді ортақтастырмай бірте-бірте бәрін де өздері иемденгенді жөн көреді.

Бұл бір мәселе болса, екін­шіден, акциялар еркін сау­даға шығарылған жағдайда ер­теңгі күні қоғам ішінде білік­ті акционерлер пайда болуы және акционерлік қоғам бас­шылығының алдына өз талаптарын қоя бастауы мүмкін. Өйт­кені шығарылған акция­лар тартымды болуы үшін ком­па­нияның табысты жұмыс істеп, жақсы болашақ танытып тұруы шарт. Ал корпоративтік басқару дегеніміз топтық мүд­дені білдіретіндіктен «топтар арасындағы жарыс жағдайы топтың ішке қарай жұдырықша жұмылуын да күшейте береді» (М.Дойчтің кағидасы). Бұл жағдай басшылықты үнемі із­деніспен жұмыс істеуге, бі­лік­­тілікті ұдайы арттырып оты­руға мәжбүр етіп, заман талабына сәйкес корпоративтік менеджменттің қалыптасуына алып келеді.

Сөйтіп экономиканың қар­қынды дамуының нәтижесінде оның әр саласы бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отыр­ғанымен Қазақстандағы қор рыногы әзірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топ­тарының арасында ғана өріс алып келе жатқандығы сезіледі. Ал заңды тұлғалар мен халықтың банктердегі салымдары болса, уақыт өткен сайын артып келеді. 

Қазақстанның батыл қадамы

Жалпы, халықаралық қаржы орталықтарының тарихына көз салсақ, алғаш бұл құбылыс өз бастауын орта ғасырлардағы Ита­лиядан алған. Венеция мен Флоренциядан кейін ХVІІ ғасырдың ортасына таман Амстер­­дамның  рөлі артады. Келе­сі екі ғасыр бедерінде әлемдік қар­­жы орталығының астанасы атануға көптеген қалалар ұмтылыс танытса, бұл құрметті атақ әркез экономикалық дамуы жылдам қарқынмен жүрген мемлекеттердің астаналарына ауысып тұрды. ХІХ ғасырдың аяғына таман бұл орынды Лондон иеленіп, тек арада елу жыл өткен соң барып қана оны Нью-Йорктің алақанына салуға мәжбүр болды. Соңғы жылдары Лондондағы қаржы орталығы қайта көтерілуде.

Кейінгі жылдары әлемдік қаржы астаналары «клубына» Азияның ірі қалалары да кіріге бастағандығын білеміз. Олардың «элиталар» қатарына қосылуы мен әлсіреуі өткен жүзжылдықтың екінші жартысынан бастап жиі қайталанды. «Жапония экономикалық ға­жайыбының» нәтижесінде көте­рілген Токионың орнына көп ке­шікпей Гонконг пен Сингапур келді. Ал жаңа «көкжалдар» ішінде Қытайдың ірі қаржы орталығы болып табылатын Шанхайды бөле-жара атаған жөн.

Дегенмен рейтингтік зерттеу­лер Нью-Йорк пен Лондонның әлі де мығым тұр­ғандығын, қар­жы орталық­та­рының кө­шін осы екеуі бастап келе жатқандығын көрсетеді. Ал Па­риж бен Майндағы Франкфурт секілді қалалар соңғы жылдары көшбас­таушылардан айтарлық­тай кейін қалып, қазір тек өңір­лік қаржы орталықтары қата­рына қосылды.

Демек қарқынды даму нәти­жесінде Орталық Азия ел­де­рінің көш басында келе жатқан Қазақстанның «Астана» қаржы орталығын құруға деген ұмты­лысы дер кезінде жасалып отыр­ған заңды құбылыс. Өйткені жаһандану ықпалының күшеюіне, әлемдік қаржы мұхитына барлық өңірлердің тартыла бастауына байланысты халықаралық қаржы орталықтарын құру ниеті әлемнің әр шалғайында айқын көрініс табуда.

Экономиканың қазіргі қа­рышты дамып келе жатқан жағ­дайында, әсіресе, оның қар­жы секторында буырқанды өз­герістер жүріп жатқан тұста біз бағалы қағаздар рыногынан да көп нәрсені күтуге тиістіміз.

Осы ретте бағалы қағаздардың нарығына жеке тұлғалардың қатысуы да жылдан-жылға артып келе жатқандығына қуаныш білдіруге болады. Мысалы, отандық қор биржасының акциялар нарығындағы жеке тұлғалардың қаржылай үлесі 2003 жылы – 2,5 пайызды, 2004 жылы – 12,8 пайызды, 2005 жылы – 15 пайызды құраса, 2006 жылы 25,7 пайызға дейін өсіп, 320 млн АҚШ долларына жетті. Кейінгі көрсеткіштер бұдан да жоғарылай түсуде.

«Неліктен теңіз соншалықты үлкен? Өйткені ол ешқандай өзеннен, тіпті жылғадан да бас тартпайды» деп түсіндіреді Мэрианн заңы. Біздегі бағалы кағаздар рыногының ауқымы мен жұмыс істеу қағидаттары, шартты түрде алғанда, теңіздің осы кеңею зандылығына сәйкес келуі тиіс. Бұл нарықтан ірі инвесторлармен қатар қолындағы азғантай қаржысын іске жаратуға ұмтылған жеке адамдарға да орын табылған кезде ғана біз оны заман талабына сәйкес дамып отыр деп айта аламыз. 

Сұңғат ӘЛІПБАЙ, «Егемен Қазақстан»