Батыс Қазақстан өңірі – ежелден Азия мен Еуропа аралығындағы мәдени-рухани қарым-қатынасқа көпір болған ерекше аймақ. Х-ХV ғасырларда Алтын Орда мен Кавказға ислам дінінің келу жолы да Каспий маңы, Еділ-Жайық аймағы арқылы өтеді. Бүгінгі Орал қаласының қазақ ұғымындағы байырғы атауы – Теке болуын тарих ғылымдарының докторы, Батыс Қазақстан облыстық тарих және археология орталығының директоры Мұрат Сыдықов: «Текке» – орталығы діни мекеме, медресе болып саналатын ортағасырлық елді мекен. Яғни «Текке» – сопылық орталық деген сөз. «Жайық» қалашығынан біз тапқан алып кесене мұнда мұсылмандықтың өркендегенін көрсетеді» дейді.
Батыс Қазақстан өлкесінде ислам дінінің маңызы мен ықпалы Ресей билігі әбден күшейген ХІХ ғасырда да төмендеген жоқ. Мәселен, Башқұртстан Республикасы мемлекеттік архивінде сақталған «Қырғыз (қазақ) даласындағы мешіттер мен дін иелері туралы ведомость» деген құжатта ХІХ ғасырдың ортасында тек Бөкей Ордасының өзінде қызмет етіп тұрған 128 мешіт пен онда қызмет ететін 129 діни лауазымды тұлғаның тізімі берілген. Бұл тұлғалардың діни білімді Меккеде, Египетте, Орталық Азиядағы және Қазан мен Уфадағы діни орталықтар мен оқу орындарында алғаны белгілі.
Әрине, мешіт-медреселермен бірге ислам қолжазба мұралары да қатар жүретіні ақиқат. Қазақ даласын өрмекшінің торындай қаптап жатқан мешіт-медресе кітапханаларында діни-ағартушылық баспа кітаптары да, қолжазба шығармалар да көп болғанын болжауға болады. Бұл сөзімізге әлі күнге дейін ел ішінде кездесетін көне қолжазбалар және естеліктер мен архив құжаттары дәлел.
Жоғарыда айтылғандай, 1801 жылы Бөкейхан Нұралыханұлының бастауымен құрылған Ішкі қырғыз (қазақ) ордасы, яғни Бөкейлікте ислам діні ерекше дамыды. Әсіресе Бөкейдің ұлы Жәңгір ханның тұсында (1823-1845 жж) бұл аймақта ислам діні мен татар молдаларының ықпалы өте күшті болды. Жәңгір ханның өзі де дінге ерекше мән берді, оның билігі тұсында Ордада көптеген мешіттер салынғаны белгілі. Сонымен бірге Жәңгір хан ел ішінен және бұқарлықтардан араб, парсы, түрік тіліндегі қолжазба кітаптарды жинатып, 1844 жылы 17 желтоқсанда Қазан университетіне 60 кітап тапсырған. Осы қызметі үшін Жәңгір хан «Қазан университетінің Құрметті мүшесі» атағын алған. Жәңгір хан аталған университеттің Шығыс тілдері бөліміне сыйлаған кітаптардың 30-ы – араб тілінде, 26-сы – парсы тілінде, 4 кітап түрік тілінде болған.
Кеңес өкіметі жылдарында мешіт-медреселер түгел жабылып, діни тұлғалар қуғын-сүргінге ұшыраған кезде, діни әдебиеттер де жаппай жойылды. Большевиктік биліктің атеистік күресі мешіттегі кітаптарды жұрт алдында өртеумен басталды. Мұны көрген халық киелі кітаптарды жасырып, жерге көмді, жүрек жұтқандары сандық түбіне тықты. Сөйтіп 70 жыл билік құрған КСРО билігі тұсында бірнеше ұрпақ ауысып, ислами құнды қолжазбаларды түсініп оқитын, күнделікті пайдалана алатын мамандар түгелдей жоғалды деуге болады. Сақталып қалған санаулы кітаптар, құнды қолжазбалар тек киелі бұйым «атаның көзі» ретінде музей экспонаты сияқты жәдігерлік сипатқа еніп үлгерді.
– Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі Мұстафа Ысмағұловтың жеке қорында араб жазулы 27 кітап жинақталған екен. Бұл кітаптардың сипаттама құжатында «Шығыс ертегілері, аспан денелері туралы шығармалар» делінген. Алайда 2014 жылы профессор Әшірбек Муминов пен шығыстанушы Айтжан Нұрманова бұл шығармалардың Татарстан (Қазан), Түркия (Ыстанбұл), Египет (Каир) Үндістан баспаларынан шыққан діни әдебиеттер екенін анықтады. Осы қордағы екі шығарма – «Китаб Дахари «Мухтасар Рухая» және Ахмад ибн Мухаммад зили Сиватидің «Зубдад әл-асрар» атты қолжазба кітабы болып шықты.
Қазақстандағы ислам қолжазба мұралары дегенде, зерттеуші ғалымдардың алдында толық игерілмей жатқан үлкен мәселе – ел ішінде, жекелеген адамдардың қолында сақталған әдебиеттерге арнайы тоқталмаса болмайды. Жоғарыда айтылған кеңестік репрессиядан ғайыптан тайып аман қалған бұл құнды қолжазбалар жүйелі зерттеуді қажет етеді. Ел ішіне арнайы экспедициялар шығарып, халықты жаппай хабарландырып, бүгінде тозығы жеткен бұл мұралардың көшірмесін алып қалу, оны ғылыми зерттеп, тізбесін жасау – кезек күттірмейтін іс.
Мұндай құнды жазбалар ел ішінде әлі бар екендігіне өзіміз куәміз. Мәселен, 2015 жылы Орал қаласында тұратын халық емшісі Наурызғали Орынғалиұлынан әріптесім, журналист-өлкетанушы Нұртас Сафуллин арқылы 210 беттен тұратын қолжазба кітап қолымызға тиді. Кітап иесінің айтуынша, бұл шығарма Хан Ордасы мешітінің мүлкі, бір жылдары мешітте өрт болған кезде бір адамдар аман алып шыққан. Профессор Әшірбек Муминов бұл қолжазба кітаптың тілі – арабша, тақырыбы логика, теология пәні саласында екендігін анықтады.
Ел ішіндегі көне қолжазбаларды іздестіргенде, ең алдымен осы өңірде өткен дін ғұламалары, хазірет-ишандар туралы деректерді жинастырып, олардың ұрпақтары мен ізбасар шәкірттерімен жолығу қажет. Бүгінге дейін жеткен мұралардың негізгі бөлігі осы топтағы адамдардың қолында сақталған. Мәселен, Қаратөбе өңірінде 28 жылға дейін мешіт ұстап, Кеңес билігі орнаған соң қудаланған, асыл сүйегі алыстағы Орынборда қалған Жарман хазірет Төлекеұлының ұрпақтарында аталарынан қалған Құран, бірнеше қолжазба дәптер сақталған. Қолжазбаның кейбір парақтарымен суреті арқылы танысқан шығыстанушы ғалымдар Ғалия Қамбарбеков, Сайпулла Моллақанағатұлы «бұл дәптерлерді арнайы маманға беріп аудартып, ішкі мағынасын ашуға болады» деген пікір айтқан. Өйткені хазіреттің мұраларын жүйелі зерттеу – дәстүрлі діни танымның, бұрынғы қазақ қоғамындағы шариғи құқық, діни салт-дәстүр мәселелерінен мол мағлұмат береді.
Дәл осындай қолжазбалар қаратөбелік Мұқанғали Қылышов (1895-1980), жаңақалалық Мерғали молда Құбашев (1906-1992), Астрахань өңірінде өткен Қуанғали Нәбиев (1909-1980) тағы басқа ақсақалдардың ұрпақтарының қолында сақтаулы. Бұл қолжазбалардың кейбірінің электронды көшірмесін жасап, маман ғалымдардың қолына тапсырдық.
Әрине, өз заманында мешіт-медресе ұстап, айналасына рухани ілім таратқан ғұламалар көп. Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Базартөбе ауылдық округі аумағында үлкен мешіт-медресе қалыптастырып, өңірдегі бірнеше буын дін ғұламаларын, қоғам қайраткерлерін тәрбиелеген, өзі қажылық сапарында қасиетті мекенде қаза болған Мәулімберді шейх Байшеркешұлы, 1844 жылы Нарын құмында өз қаржысына мешіт салдырып, Жәңгір ханның бұйрығымен ахун атанған Жүрдібек Базарбайұлы, Сарыкөлде тұңғыш рет қызыл кірпіштен медресе салдырған Муниян хазірет Уәнұлы (1825-1925); бүкіл әулетімен Мекке-Мединені зиярат етіп, қажы атанған Әзербай шейх Тұманұлы (1828-1908), Жымпиты өңірінде талай буын дін қайраткерлеріне ұстаз атанған Сүйінішқали шейх (Шүйеке хазірет) Өтемісұлы, аты аңызбен астасып кеткен Жұбан молда Жүрдібекұлы (1834-1923), 1905 жылы қазақ жері мен дінінің қамы үшін бір топ ишан-хазіретпен бірге Петерборға, Патша ағзамға хат жазған Ахметжан молда Баймұхамедұлы, оның ұлы, белгілі Алаш қайраткері Қайырша Ахметжанұлы, Тайпақ өңіріндегі Тоғайбай хазірет Қарсақбайұлы (1838-1904), қаратөбелік Едіге ишан Шымырұлы (1850-1926), Күнбатыс Алашорданың рухани көсемі Қуанай хазірет Қосдәулетұлы, (1863-1937), Рәш ишан Муниянұлы (1865-1935), дін қайраткері, 1916 жылғы халық қозғалысының жетекшісі Қажығали Мәулімбердіұлы (1869-1919), Жайық бойында көп сандық кітап көмбе жасырған делінетін Керей қалпе Тоғайбайұлы (1870-1924), үндінің «Калила мен Димна» аңызын қазақша сөйлеткен ғұлама Ғұбайдолла қалпе Ахметұлы (1873-1951), Қаратөбе өңірінде өткен Құтқожа хазірет Қозыкеұлы (1884-1951), 1930 жылдары репрессия кезінде қудаланып, Ресей жерінде бассауғалаған Құрбанғали хазірет Қуанышқалиұлы (1890-1971), тайпақтың белгілі халық емшісі Арыстан молда Жұмалыұлы (1890-1976), өз заманындағы тарихи тұлғалар, мешіт-медреселер мен дін ғұламалары туралы көп дерек қалдырып кеткен Науқан молда Есжанұлы (1891-1981), соңынан аңыз ерген Мәтнияз ахун, Жұмағали ахун, Базаршолан өңірінде екі мешіт ұстаған, қажыға 5 мәрте барған, белгілі Сүгір жыраудың баласы Шымыр ишан және басқа дін қайраткерлерінің өмір жолы, қалдырған мұрасы зерттеліп, сарапталған емес. Індетіп іздесе, бұлардың ұрпақтарынан, шәкірттерінен құнды дерек, қолжазба мұралар табылуы мүмкін. Кейбірінің Кеңес өкіметі кезінде қорқып жасырған кітаптары мен жазбалары көмілген, жасырылған орындары туралы да деректер бар.
Қазақстан Республикасы Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі Дін істері комитеті Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы ұйымдастырған «Қазақстандағы ислам қолжазба мұралары: зерттеу-зерделеу, сақтау-жаңғырту және мамандар дайындау мәселелері» атты халықаралық семинар дер кезінде ұйымдастырылған, өте өзекті мәселені көтерген жиын деп есептейміз. Біздің ұсынысымыз – ел ішінде, жеке қорларда сақталған көне қолжазбаларды анықтау, көшірмесін жинақтау, саралау жұмысына Қазақстан Мұсылмандары діни басқармасының жергілікті өкілдері, өлкетанушылар, мектеп пен музей қызметкерлері атсалысуы қажет.
Сондай-ақ әр өңірде араб жазуын оқи алатын маман шығыстанушылардың басын қосып, маңызды істі бірге қолға алса, нәтижелі болар еді. Ел аузындағы және ұрпақтарының дерегін пайдаланып, көне қолжазбалар көмілген жерлерге де археологиялық қазба жұмыстарын ұйымдастыру керек. Тағы бір ұсыныс: ел ішіндегі, жеке қорлардағы ислам қолжазба мұраларын жинақтау, көшірмесін алу, құжатын рәсімдеудің бірыңғай ортақ үлгісі жасалынып, бұл іспен айналысушыларды шағын әдістемелік курстан өткізсе, құба-құп болар еді.
Қазыбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
Батыс Қазақстан облысы