Жүрісі үстінен су төгілмес жорғадай жайлы жеңіл машина баяу сырғып келеді. Сынықсүйем ашылған терезеден соққан самал жел тұла бойыңды рахат бір сезімге бөлеп, жаның жай тапқандай. Машинадағы радиодан ән төгіліп тұр. Қоңыр әуен, қоңыр ән. Бір кезде әлдебір ән басталды. Әуелі әуені. Өсімдік біткеннің ұшар басын жұлмалаған дауыл, содан соң шұрқырай кісінеген жылқы үні. Әлдеқайдан дабыл қағылып, сыбызғы шегін тартты. Содан соң ән басталды. Кәдімгі Үкілі Ыбырайдың «Қалдырғаны». Тек соңғы кезде оңбай өзгеріске түскен. Әуелгі ән падишасы Үкілі Ыбырайдың өзіне ғана тән асқақ әуен, шымыр иірім, терең мазмұн басқаша көрініс тапқан. Қазіргі нобай даңғыра музыканың, сазды әуеннен гөрі жеңіл, жүйрік ырғаққа құрылған. Артына өлмес мұра қалдырған Үкілі Ыбырайдың ғажайып туындысының бәлкім, жұқанасы ғана бар. Әуен жетегіндегі сөз де, әр сөздің астарындағы қатпарлы қалың ой да жұқарған, жеңілдетілген, мазмұны ауысып, мағынасы солғын тартқан, яки, басқа кейіпте.
– Қазір осындай бір сипат өріс алып тұр, – дейді белгілі айтыскер ақын Иран Илияшев, – жалғыз «Қалдырған» ғана емес, Ақан серінің де қайталанбас туындылары әркім-әркімнің өзгертуімен жұлмаланып, жүдеп, қанық бояу, айрықша реңнен ажырап бара жатыр. Әуені ғана емес, асыл сөзі де. Мысалы Ақан атамның «Қараторғайын» былайша бұзып айтады:
Ағаштың бұтағына қонып алып,
Сайрайды таң алдында қара торғай.
Асылында қара торғай бүркіттің аты. Зілғараның Әлібегі Ақан серіге тарту еткен әйгілі қыран бүркіт. Аты – Қараторғай. Қараторғай әбден қартайып, қона алмай қалғанда бір кезде көк жүзінде жасындай ағып, иесіне, аңшы қауымға қаншама қуаныш сыйлаған, саят көрсеткен құс төресін аяп Ақан атамыздың шығарған әні. Тұяқтының бәрі тұлпар емес, қанаттының бәрі сұңқар емес. Ақан серінің өзі көмейіне ән қонақтаған асылдардың озығы болса, Қараторғай қанаттының ішіндегі қыраны, шын қыраны. Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады. Қанат пен құйрықтан айырылған, әбден қартайған Қараторғайы ұшуын ұшқанымен, қона алмай шырылдағанын көзі көрген Ақан серінің жан күйзелісі, шамырқанған сезімдерінің шарпысуы. «Астына қанатының маржан тағып». Әнде осындай сөз бар. Түсінбеген адам бүркітті әспеттеп маржан тағып қойды деуі де мүмкін. Маржан емес ол, қона алмай көк жүзін кезген, шырылдап жылаған, шырқырап иесіне жалынған бүркіттің тері, әйтпесе, көз жасы. Осындай ән гауһарын қырнап қырып, қасиетін кетіруге бола ма?!
Шынында да, Алашпен бірге жасасатын мәңгі өлмес ән маржандарын жаңаша жаңғыртып, қайта өңдеу дұрыс па? Әлде, бастапқы сары алтындай салмағымен, керімсал самалдай тазалығымен қалғаны жөн бе?
– Қытайда мұндай қиянатқа жол берілмейді, – дейді Қытай еліне еңбегі сіңген әнші Төкен Ілияс. – Қазіргі тілмен айтқанда, авторлық құқық бар, әркімнің төл туындысын қорғайтын арнайы заң бар. Тіпті бәрін былай қойғанның өзінде туған халқына көл-көсір қуаныш сыйлаған, артына өлмес мұра қалдырған асылдардың ғажап туындыларын өзгертуге ешкімге мұндай құқық берілмесе керек. Егер шынымен, сазгер болсақ, көкірегіңде әннің күбісі күмпілдеп тасып, төгіліп тұрса, өзің жаңа әуен шығарып ал. Соған лайық сөз жаз. Сөйт те, тыңдаушы табылса, айта бер. Ал өткенді өзіңше жаңғырту, сұраушысы жоқтай құлағын кесіп құнтитып, мұрнын кесіп шүнтитіп қорлау, әрі-беріден соң адамгершілікке де жатпайды ғой.
Талай сахнаның төрінде төгілтіп ән шырқаған Төкен Ілиястың бір пікірінде артында жоқтаушысы жоқ болған соң деген де ой айтылды. Неге жоқ болсын?! Алғашқы күйінде тыңдаған, таза кезінде тамсанып, ән толқынында тербелген ел бар, жұрт бар.
– Өз басым халық әндерімен бірге Біржан салдың, Ақан серінің әндерін сүйіп орындаймын. Қазір ән таңдаудың өзі әупірімдеп атқарылатын, санаға салып салмақтап, сүзгіден өткізетін үлкен шаруа,–дейді әнші, Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Мереке Бекмағамбетов, – таза өнер кірпияз, таңғы шықтай мөлдіреген тазалықты ғана ұнатпақ. Ал мінсіз әуен, Абай хакім айтпақшы, «Құлақтан кіріп бойды алар» асыл сөз бұрынғыда. Сондықтан жөн-жосықсыз өткенді өзгертіп, өзгеше өң беру, бүгінгі жастардың тыңдауына жақсы деген болымсыз себеп айту өнер адамына жараспайтын қылық. Мұндайға тоқтам, тыйым салған дұрыс. Ертеректе теледидарда да, радиода да музыка редакциясы болатын. Сонда қазақ өнерін былай қойғанда, алыс-жақын шетелдің сан алуан ағымдағы ән әлемін бес саусағындай білетін білгірлер сарапқа салатын. Ол жерде бұра тарту, бүйрегі бұру жоқ. Өміршең өнер ғана өріс жаймақ. Ал былайша, «Қалдырғанды» қорлау, жалғыз «Қалдырғанды» ғана емес, барлық мұраны мансұқ ету өнерліні өрге шығармайды. Осы пікірімізге, сіз де қосыларсыз, қадірлі оқырман!..
Байқал БАЙӘДІЛ,
«Егемен Қазақстан»
Ақмола облысы