Павлодар облысында жыл сайын 38 миллион тонна көмір өндіріледі екен. Бұл елімізде өндірілетін жалпы көмір көлемінің 60,1 проценті болса, Қарағанды облысының үлесі – 33,5 процент, Шығыс Қазақстан облысының үлесінде 6,3 процент.
Павлодар өңіріндегі «Богатырь-Көмір» ЖШС, «Майкөбен-Вест» ЖШС, «Шығыс» ЖШС бұл күндері энергетикалық және коммуналдық-тұрмыстық көмір көлемін арттыру үшін қарқынды жұмыс істеуде. Біз «Майкөбен-Вест» ЖШС кен байыту фабрикасын ашатынын, «Шығыс» пен «Богатырь-Көмірдің» кеніштері циклды-толассыз өндіріс кешендерін іске қосып, көмір сапасын арттырып, тереңнен өңдеуге, байытуға, көмір химиясын дамытуға басымдық беріп жатқандары туралы бұдан бұрын жазғанбыз. Мысалы, Екібастұздағы «Богатырь-Көмір» ЖШС 2021 жылға қарай циклды-толассыз технологияға көшкен соң жылдық қуатты 42 миллион тоннадан 49 миллион тоннаға дейін арттыра алады екен. Былтыр серіктестік 40 миллион 900 мың тонна көмір өндірсе, оның 30 миллион 700 тоннасын қазақстандықтар тұтынып, 10 миллион 200 мың тоннасы Ресейге жөнелтілген.
Ал «Еуроазиаттық энергетикалық корпорация» АҚ-қа қарасты «Шығыс» кенішіне елімізде өндірілетін энергетикалық көмірдің 20 проценті тиесілі. Кәсіпорын биыл да 18 миллион тонна көмір өндірмек.
«Жалпы, кезінде Екібастұздық стансалар негізінен Екібастұздың таскөміріне лайықталып салынды. Өнімі әлемдік бағамен салыстырғанда арзан делінеді, сондықтан бұл саланы дамыту үшін ең алдымен қаржыландырудың «жасыл нарығын» дамыту керек», дейді мамандар. Ал Баянауылдың түбіндегі Майкөбе кенішінің көмірі қоңыр түсті, лигнит деп аталады. Екібастұздың көмірінен айырмасы бар. Қоңыр көмір тез жанады, күлі аз. Есесіне тас көмірге қарағанда қызуы төмен, негізінен тұрғын үйлер пешіне жағылатын көмір. Кеніш 6,4 шақырымға созылып жатыр. Кен орнының тереңдігі 80 метрге жуық. Күн сайын 150-200 машина көмір тиеледі. Алдағы жылдары кеніштен өндірілетін көмірдің өндіріс көлемін 4,3 миллион тоннаға жеткізу жоспарланып отыр. Бұл біздің өңірде көмір кеніштері кез келген сұранысты өтеуге әзір деген сөз.
Әрине көмір өндіретін кәсіпорындардың ел экономикасына қосып жатқан үлестері де бар, тұрғындарды жұмыспен, өңірлерді көмірмен қамтамасыз етіп отыр. Бірақ, ауылдықтарды экология мәселесі алаңдатады. Облыста 2018 жыл Экология жылы деп жариялағанын білеміз. Нәтиже қандай? Баянауылдағы «Гамма» ЖШС, «Майкөбен-Вест» ЖШС сияқты компаниялар жұмыс істейтін кеніштер Сұлужон, Шөптікөл, Майкөбе, Бірлік ауылдарының маңында орналасқан. Төңірек түгел шаң-тозаң. Шөптікөл ауылы ауызсусыз отыр. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі деген бар емес пе?! Ауылдар бір емес, Майкөбе, Талдыкөл, Сарыкөл аталатын көмір қазатын үш кеніштің ортасында күл шығарып, улы ауамен тыныстап отырғанын ескерейік.
Май ауданындағы Жамантұз көмір кешенін алайық. Аудан әкімдігінің мәліметінше, «Директ» ЖШС жылына 300 мың тонна көмір өндіреді екен. Бірақ қалай өндіруде? Мәселе сонда.
Біз Майкөбеге де, Жамантұзға да барып көргенбіз. Көмір кеніштерінің маңайы толы ауыл. Халықтың тұрмысы, экологиялық жағдайы, қауіпсіздігі ескерілген бе? Ашық-шашық қалған шұңқырларға, шаң-тозаң, күлге кімдер жауапты? Оған бас ауыртып жатқан ешкім жоқ. Жамантұзда 9 миллион тонна көмір қоры бар. Бірақ өнім Ресейге жіберілуде. Алдағы уақытта Украинаға, Польшаға дейін жеткізілмекші. Индустриялық-инновация басқармасы Жамантұзға келетін инвесторды күтіп отыр. Инвестор келсе, көмір кенішінде ауылдардың 350 азаматына жұмыс табылады дейді.
Елбасы «Жер қойнауын пайдалануда делдалдарға жол бермеу» туралы нақты тапсырма бергені белгілі. Президент шетелдік инвесторлардың кеңесінде кәсіпкерлер алыпсатарлықпен емес, кен орындарын дамытумен және қаржыландырумен айналысуға тиістігін айтқан-ды. Ал қазір кеніштердегі көмір өндірісінің ішкі-сыртқы алаптарын айнала ор қазылған, төңірек түгел қара көмір қоспасына ораныпты. Күл үйіліп жоталарға айналған. Ауаға шығарылатын зиянды қоспаларға шектеу жасалып, экологиялық талап қойылуы қажет-ақ, бірақ ол жағын елеп-ескерілер емес. Жақында қытайлық инвесторлар Екібастұздың көмір кеніштерін аралап, көріп кетті. Олардың айтуынша, 10 миллион тонна көмірден 5 миллион тонна кокс алуға болады екен. Көмірді – шина өндіруге, аэроғарыштық өнімдер өндіру үшін, тіпті, жол салуға, жылыжайларда көкөніс түрлерінің шығымын арттыратын тыңайтқышқа да пайдалануға болады екен. Әрине, қазіргі таңда көмір өндірісіне инвесторлар да аса қызыға қоймас. Ал көмір химиясын дамыту қажет. Мысалы, өңірге келген еліміздегі «Көмір химиясы және технологиялар институты» ЖШС мамандарының айтуынша, біздің Майкөбенің 5 тонна көмірінен 1 тонна сұйық отын алуға болса, «Қазақстан алюминийі» АҚ көмірден синтез газын, «Нефтехим LTD» ЖШС пропиллен алу жолдарын қарастыруда.
Айтпақшы, күздің күні қазір жылышырай танытып тұрғанымен де, қыс келері анық. Былтырғы көмірдің жетпеуі себеп болды ма, әйтеуір биыл өңір тұрғындары үйлеріне көмір жеткізіп алуды ерте жаздан бастап кетіпті. Облыстық әкімдік те «алғашқы суық түспей қысқы мезгілге көмірмен қамданып алуға» шақырды. Облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы басқармасының мәліметінше, өңір тұрғындарының жылу маусымындағы көмірге деген сұранысы шамамен 428 мың тоннаны құрайды. Бұл күндері оны тасымалдаумен 300-ге жуық шағын және орта кәсіпкерлік орындары айналысуда. Ал облыс орталығында «Элит KZ», «А-Вест Павлодар» және «Север-Энергоугольснаб» ЖШС-тары жеткізілген көмірді сатуда. Бірақ жанар-жағар май отынының баға тұрақсыздығына орай, көмір бағасы да тұрақты реттелмей, өзгеріп тұруы да мүмкін.
– Көмірдің бағасын кеніштер бекітеді. Қазір әкімдіктермен өнімді жеткізу бойынша келісімшарттар жасалды. Мысалы, «Майкөбен-Вест» ЖШС биыл көмірдің 1 тоннасын 6500 теңгеден өткізбекші, – дейді басқарма маманы Талғат Еспұлов.
Көмір жеткізумен және сатумен айналысатын «Элит KZ» ЖШС-нің директоры Дастан Дәулетбаевтың айтуынша, қазір кәсіпорын қорындағы отын жеткілікті. Қарағандыдағы Шұбаркөл көмірінің тоннасы 17 мың теңге, Майкөбе көмірі 12 мың теңге. Өңір тұрғындары Семейдің Қаражыра көмір кенішінің де көмірін тұтынады. Шектеу жоқ. Тұрғындарға сапалы көмір таңдауға мүмкіндік бар.
Былтыр облыс орталығында ұзақ уақыт жанатын әрі тозаңы аз, брикеттелген көмір өндірісі іске қосылған-ды. Брикеттелген көмір жай көмірге қарағанда жылуды 4-5 есе көп береді. Кәсіпорын ерекше өнімді тоннамен емес, қаппен сатады. 25 келілік бір қап көмірдің бағасы – 400 теңге. Жекеменшік үйлердің пештеріне арналған. Бірақ тұрғындар бұл көмірдің де «дұрыс жанбайтынын» айтады.
Облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасының мәліметінше, өңірдегі әлеуметтік сала нысандарының қазандықтарына алдағы қысқа 141 мың тонна көмір сатып алу үшін 1,4 млрд теңге қарастырылыпты. Электр стансалары да жөндеуден өткізілуде. Елбасы «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты халыққа Үндеуінде ең алдымен орталық өңірлерге содан кейін солтүстік өңірлерге де газ тартуды тапсырған-ды. Эколог мамандардың айтуынша, метан газының келуі көптеген әлеуметтік мәселелерді шешеді. Газдың тартылуынан қоршаған орта тазарады. Көмірдің көк түтіні өкпесін ыстаған халықтың тынысы бір кеңіп қалар еді.
Фарида БЫҚАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Павлодар облысы