Көптің көкейіндегісі еді

Астанадан інім Дүйсенбек телефон шалды:

– «Еге­мен Қазақ­станда» жа­­­­­­­рия­ланған Арыс­танбек Мұхаме­диұлының ма­қаласын оқы­­­дыңыз ба?

– Не жайлы?

– Ол мақалада көтерілген өте өзекті өткір мәселені бірер сөзбен айтып жеткізу қиын. Дұрысы өзіңіз оқып шығыңыз.

– Қашан жарияланды ол мақала?

– Сәуір айының тоғызыншы жұлдызында.

– Жол жүріп кетіп оқи алмадым, енді оқимын.

Мәдениет және спорт ми­нис­трі Арыстанбек Мұха­ме­ди­ұлы­ның ел газеті «Егеменде» «Министр мінбері» айдарымен жарияланған «Қарыз тәуелділігі рухани тәуелділікке апарады» атты көлемді мақаласын оқи бас­та­дым.

Әр ұлттың қай кезеңде бол­сын алдында тұратын ұлы мін­деттерінің ең бас­ты­сы – өзі­нің ісін, өмірін жал­ғас­ты­ратын саламатты саналы ұр­пақ тәрбиелеу. Болашақ қоғам иелерін жан-жақты же­тіл­ген, ақыл-парасаты мол, мә­дени, ғылыми өрісі озық етіп жетілдіру – аға буынның қо­ғам алдындағы зор борышы. Демек, біздер ұрпақ алдындағы борышымызды өтей отырып, олардың болашағын бұлыңғыр емес, жарқын ету үшін, келесі бір қадам – мойындарына ешқандай қарыз қалдырмауға тиіс­тіміз! – деп басталған мақа­ла көптің көкейінде жүрген ойды тап басып, анық та қанық айт­қан. Аталған мақала бүгінгі күн­нің келелі проблемаларын кеңінен толғап, толымды ой айтумен, оқырманды ойландырумен, ойлантып қана қоймай қоғамның қатерлі дерті – «қарыз» дейтін қамыттан ұлт келешегі жас ұрпақты сақтау жайлы ордалы ой, оралымды ұсыныстарымен де құнды.

«Осы күні қарыз мәселесі еліміздегі күрделі мәселелердің бі­ріне айналды. Расында, қа­рыз­­дың қай түрі де оңай емес. Ұлт­тық банк деректеріне сәй­кес, қазақстандықтар екінші дең­гейлі банктерге 6 триллион теңге қарыз екен. Сонда жан басына шаққанда әр қазақстандық орта есеппен 900 мың теңгеден аса (!) берешек деген сөз. Мейлі автокөлік алуға, мейлі кәсіп ашуға болсын, әйтеуір банк қызметіне жүгініп, өсімақымен несие алмаған азаматты табу қиын бүгінде... Ең сорақысы, біз «қарызға» өмір сүруге әбден бой алдырдық – соңғы бір жылда халықтың қарыз алу қарқыны 15 пайызға артқан», деп жазыпты автор.

Міне, проблеманың көкесі! Осы «қарыздың» залал, зардабы жайлы айтылған ой да алшы түсер асықтай көкейге қона кетеді.

Тәуелді болатыны бір бөлек, адам өз талап-тілегінің құлы деген сөз. Яғни, бір сәттік тілектің жетегімен ұзақ уақытқа, кейде тіпті өмірлік борышкерлік қамытын мойнына кигенін сезбей қалады. Мұндай адам өз арман-мақсаттары үшін емес, мойнындағы қарызын өтеу үшін жанталасып жұмыс істейді. Сонда қаржылық-материалдық тәуелділік адамды моральдық-психологиялық тәуелділікке ұрындырады.

Бізде ипотекалық қана емес, тұ­тынушылық несиенің өзі «ке­ші­­рілмейтінін», әкеден бала­ға немесе марқұмның отба­сына қалдырылатынын көріп жүрміз. Сонда біздің бүгін тұты­нушылық несие алу тура­лы шешіміміз күні ертең баламыздың өміріне тікелей әсер етуі мүмкін екенін неге ойла­маймыз?» деген сөз де көп­ті ойландыратын өте орын­ды сауал! Арыстанбек Мұха­ме­ди­ұлының мақаласы терең ой, тебі­ренген сезім, өзекті де өткір мәсе­лелерге орай айтылған орда­лы ой, ұтымды, ұшқыр ұсыныс. 

Біздің мемлекетімізді жегі құрттай жеп жатқан аса қа­терлі дерт – коррупция. Қа­зақ­тың үлкен соры – мақ­тан­­­шақтық. Бос мақтан үшін қарызға белшесінен батып жатқан Қазақстан халқы ұлттық жағынан екшесе жүз пайыз қазақ болатынына өз басым кәміл сенемін.

Іс ашу, бизнес үшін емес, бір рет жа­йылатын дастарқан үшін, тіпті шетелдік көлік алу, шетелге демалысқа бару үшін қарыз алу – барып тұрған даңғаза даңғойлық, мақтаншақтық. Мақалада бұл жайлы да өте жақсы айтылған.

«Ең бастысы – қарыз тәуел­ді­лі­гі рухани пси­хо­ло­гия­лық тәуелділікке алып барады. Біз осыны ескеруден қалып барамыз!

Егер бұл мәселені жете ой­ланып, жіті зерттемесек, қо­ғам­ды ішінен ірітетін әлеу­мет­тік дертке айналу қаупі өте зор», дейді автор. Келіспеске әдіңіз жоқ. Автор өз ойын ұлы Абай сөзімен көмкеріп, дәйек­ті деректермен кестелеген мақаланың тағы бір тартымды тұсы – автор «қарыз» проблемасына орай ұлылар айтқан ойлармен өз сөзінің өтімділігін арттыра түскен. Бір ғана мысал:

«Виктор Гюго бұл мәселені жете талдап, былай деген: «Қа­рыз – құлдықтың басы, тіпті құлдықтан да жаман, себебі қарыз беруші құлиеленушіден де сорақы: ол сіздің тәніңізге ғана емес, сіздің абырой-бе­де­ліңізге де иелік етеді және орайы келгенде абыройыңызды айрандай төге салады». Рас қой. Көптің көкейінде жүрген ойды өтімді етіп келістіріп керемет кермиық, көркем айтқан мақаланың тобықтай түйіні.

Психологтар үнемі қа­рыз­ға белше­сі­­нен батып жүре­тін адамдарды араққа не есірт­кіге тәуелді адамдармен теңес­ті­реді. Яғни, өз қаржылық әлеуе­тін есепке алмай, несиеге өмір сүретін адам өзінің шын жағдайын көрмейді, қиялындағы иллюзия әлемінде өмір сүреді. Бұл орайда «несиеге тәуелділік» деген термин шығарсақ та болады. Көбіне мұндай адамдар дәл қазір «қалап тұрған» затына қол жеткізбесе, өмірі тоқтап қалатындай не бар қызығынан айрылатындай күй кешеді. Олар үшін дәл қазіргі сәттегі қала­уын жүзеге асыру ма­ңыз­ды. Ал оның салдарын ойлауға қабілеті жетпейді. Ең сорақысы, «несиеге тәуелді» адамдар өзгелер бұларға әлдене тиіс сияқты сезінеді, яғни отбасы, туыстары, көршісі, мемлекет... бұларға көмек қолын созып, қарыз бере тұрса деген тілек. Олар қарыз алудан қорықпайтыны сияқты, үсті-үстіне қарыз сұраудан ұял­майды. 

Бірақ мұндай күрес жолына түсу үшін адамға әуелі психологиялық және рухани бостандық қажет. Басқаның қажеттілігін өтеу үшін күндіз-түні жұмыс істейтін, өзгеге тәуел­діліктен түні бойы ұйық­та­майтын адамда ақыл-ой, сана бостандығы қайдан болсын? Қарап тұрсақ, адам болу – еркін болу – бақытты болу бір-біріне тығыз байланысты құбылыстар екен. Ендеше, пендешілік осалдықтан, несиеден, тұтынушылық құлдықтан құтылайық! 

Түйін айтсақ, ел газеті «Еге­мен» Арыстанбек Мұха­ме­ди­ұлы­ның «Қарыз тәуел­ділігі руха­ни тәуелділікке апарады» атты мақаласы арқылы өте өзек­­­ті, өткір проблема көтеріп, көп­тің көкейіндегі ойды айтып отыр.

Сәбит ДОСАНОВ,

жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты