Жапония азаматтары зейнетке 65 жасында шығады. Өмір жасының ұзақтығы жағынан жапониялықтармен ешкім теңеспейді. 2014 жылғы зерттеу бойынша орташа жас ұзақтығы әйелдерде шамамен 87 болса, ерлерде 81 жас. «The Sankei news» агенттігінің мәліметіне сүйенсек, Жапонияда бүгінде жасы 100-ден асқан 69 785 адам тұрады.
Енді Хоккайдо университетінің профессоры Такэда Масанао бізге арнайы ұсынған Жапониядағы зейнетақы жүйесінің 2014 жыл бойынша зерттеуіне назар аударсақ.
Зейнетақы қорының базалық бөлігіне ай сайын түсетін тиянақталған мөлшерлеме 15 590 иенді құрайды екен. Зейнетақы қорына төлем жасайтындар саны – 67 миллион 360 мың адам. Ал өз бизнесінің түсімі арқасында тіршілік ететін азаматтар зейнетақы қорының ұлттық базалық бөлігіне төлем жасайды. Зейнетақы қорына ештеңе төлемейтін, яғни зейнетақы алуға құқығы жоқ азаматтар саны 5 миллион 300 мың шамасында. Ал зейнетақы жүйесіне тіркелмегендер шамамен – 2 миллион. Елдің жалпы халық санына шаққанда бұл тым көп емес.
Такэда Масанаоның айтуынша, 2014 жылы зейнетақы қорына 67 миллион 360 мың адамнан 34,3 триллион иен сақтандыру кірісі түскен. 39 миллион 420 мың адамға 53,9 триллион иен зейнетақы төленген. 2014 жыл бойынша Жапонияда ерлердің орташа жалақысы 340 мың иен болса, әйелдер шамамен 200 мың иен алған. Ал орташа зейнетақы мөлшері ерлерде 190 мың иен, әйелдерде 110 мың иен көлемінде.
Зейнетақының базалық ұлттық бөлігі бойынша ерлерге 51,072 иен, ал әйелдерге 44,160 иен тиесілі. Жапонияда заң бойынша зейнеткерлерге орташа айлық мөлшерін мекемеде жұмыс істеген жыл санына көбейту арқылы есептелетін бір реттік жәрдемақы да төленеді.
Заң бойынша базалық зейнетақыны жасы 65-ке жеткен барлық жапон алады. Зейнетақының 50 пайызы мемлекет тарапынан, ал қалған 50 пайызы жинақтаушы қор арқылы қаржыландырылады. Ортақ талап азаматтың еңбек өтілі 25 жылдан аз болмауы керек. Жапонияда баға әрдайым тұрақты болғандықтан, зейнетақы жүйесі де тиянақтылыққа негізделген.
Жапонияда зейнетақы қорына 20-ға толған әр азамат төлем жасауы керек. Қырық жыл бойы, яғни 60-қа толғанша зейнетақы қорының ұлттық бөлігіне түсім түсіргендер жоғары зейнетақы алады. Жапонияда зейнетақы мөлшері адамның жұмыс өтілі мен зейнетке қай уақытта шыққанына қарай белгіленеді. Егер азамат зейнетке белгіленген 65 жас емес, бес жыл ерте шықса, зейнетақысы 30 пайызға кемиді, 63 жасында шықса 12 пайызға азаяды. Ал егер 65 жастан асқанына қармастан жұмысын жалғастырса, мәселен, зейнетке 70 жасында бір-ақ шықса, 42 пайыз артық мөлшерде зейнетақы алады. Бұл – мемлекет азаматтарын «қартайдым, жасым жетті» демей, өмірге оптимизммен қарауға, еңбек етуге құлшынысының артуына жағдай жасап отыр деген сөз. Жапондардың үштен екі бөлігі зейнет жасына жетсе де ел үшін еңбек етуге ниетті екендігі арнайы сауалдама нәтижесінде анықталған.
Жапонияның зейнетақы жүйесі дүние жүзі бойынша ең жетілген жүйенің бірі саналады. Сондықтан бұл мемлекеттің жасы келген тұрғындарын толық қамтамасыз етуге жағдайы бар. Зейнеткерлері жақсы тұратын елдің зейнетақы жүйесі тарихынан мәлімет берейік. Зейнетақы жүйесі 1942 жылы арнайы заң жүзінде енгізілген. Соғыстан кейін зейнетақының үштен бір бөлігі мемлекет, қалған үштен екі бөлігі жұмыс беруші салымдары есебінен төленді. 1986 жылы жинақтаушы жүйе енгізілді. Арнайы құрылған әлеуметтік сақтандыру қоры тұрғындар мен кәсіпорындардың қаржылық төлемдері негізінде азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етумен айналысты.
Бүгінде бұл қор 55 триллион иен (500 миллиард доллар) қаржысымен әлемдегі ең ірі қор саналады. Оның 350 миллиард долларын еңбеккерлер мен кәсіпорындар төлемі құрайды. 12,5 триллион иенді мемлекет бюджет есебінен кіргізеді. Қор әлеуетінің жоғарылығы сонша, мемлекет қаржылық түсім тоқтаған жағдайда да азаматтарды бірнеше жыл зейнетақымен қамтамасыз ете алады. Яғни, Жапония болашақта қандай жағдай орын алса да азаматтарын қараусыз қалдырмайды, «асырай алады» деген сөз.
2019 жылғы есеп бойынша Жапониядағы зейнетақы мөлшері орташа жалақының 60 пайызын (шамамен 1500 АҚШ доллары) құрайды екен. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда жапон азаматтарының қамсыз кәрілік кезеңі үшін зейнеткерлікке дейін қор жинауға мүмкіндігі бар. Сондықтан жалғыз зейнетақыға қарап күнелту деген ұғым бұл елде жоқ.
Күншығыс елінің зейнеткерлері әлеуметтік тұрғыда барлық жағынан қамтамасыз етілгеніне қарамастан, еңбектен қол үзгісі келмейді. Әлемдегі ең еңбекқор ел саналатын Жапонияда жасы 65-тен асқан көптеген азамат жұмыс істейді. Зейнеткерлерге жұмыс тауып беретін арнайы мекеме де бар. Жапония дүние жүзі бойынша еңбектегі зейнеткерлердің үлесі бойынша да бірінші орында. Бұл елде зейнеткерлердің 7,7 миллионы жұмыс істейді. Жалпы, еңбек адамдарының 11,9 пайызын зейнеткерлер құрайды. Бір зейнеткер отбасының орташа жинақ мөлшері 200 мың доллардан асады. Жапон қарияларының үштен бір бөлігі ауыл шаруашылығында еңбек етеді.
Жапонияның зейнетақы жүйесіндегі өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелік, үй шаруасындағы әйелдердің төлем жасамай-ақ зейнетақы алуға құқы бар. Оларға берілетін тұрақты зейнетақы мөлшері шамамен – 600 доллар. Мемлекет тарапынан жасалатын осындай қамқорлықтың арқасында әйелдері қартайғанда күнкөріссіз қаламын деп уайымдамайды. Нәпақа табу үшін жаңа туған баласын емшектен шығармастан жұмысқа асығу үрдісі жоқ. Ал сыңарынан айырылған азаматтарға қайтыс болған күйеуінің (әйелінің) зейнетақысының 50 пайызы төленеді.
Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВА,
жапонтанушы
АЛМАТЫ