Халық көбейсе, қауіп азаяды

Бірқатар мемлекеттер үшін өз қан­дас­­тарын тарихи Отанына қайтару демо­графиялық проблемаларды шешу жолдарының бірі болып саналады. Сонымен қатар бұл қадам тарихи әділеттілікті қалпына келтіру міндетін де шешуге бағытталады. Иммиграция және репатриация қоғамның барлық салаларының жұмысына үлкен әсерін тигізетіні түсінікті.

Сырттағы қандастарымыздың та­рихи отанына оралуларына бір жа­ғы­нан мемлекеттің қолдауы, екінші жағынан олардың атамекенге деген сағынышы, рухани жан дүниесіндегі ұмтылыс барынша ықпал етті. Бұған қосымша кезінде тұрған еліндегі ішкі саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайдың күрделене түсу себептері де қандастарымызды атажұртқа бет бұруына итермелегенін айта кетуіміз керек. Мұндай себептерге негізінен әлеуметтік қорғау механизмдерінің жоқтығы, қазақтардың саяси құқық­та­ры­ның бұзылуы, олардың әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, әлеуметтік жағдайдың нашарлауы, қазақ тіліндегі мек­тептердің жабылуы және тағы басқа да мәселелерді жатқызуға болады. Мысалы, Өзбекстанда латын әліп­биіне көшу үдерісіне байланыс­ты қазақ мектептерінің саны азайды. Бір жылда (1999 ж.) 10 қазақ мектебі жа­былды, қазақтың 20 мыңнан астам ба­ласы өзбек тіліндегі мектептерге ауыс­­тырылды...

Шекара асып келген қан­дас­та­ры­мыздың ең тығыз шоғырланған аймақтары –Түркістан, Алматы, Маң­ғыс­тау облыстары және Жаңа­өзен, Алматы, Нұр-Сұлтан, Тараз қалалары. Олардың соңғы ағымдары жұмыс табу үшін көбіне елордаға немесе ірі қалаларға көшуді мақсат тұтты. Алайда 2014 жылдан бастап Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалары көшу бағдарламасынан алынып тас­тал­ды.

«Қазақстан Республикасының эт­нос­­тық қазақтардың тарихи отанына оралуы туралы тұжырымдамасы» репат­рианттардың қазақстандық қо­ғам­­ға жылдам сіңісуін, қандастар үшін арнайы бейімделу шараларын ұйымдастыруды көздейді. Қазіргі уақытта тарихи отанына орал­ған­дар­дың көбі қазіргі қазақ­стандық қоғамдағы түрлі мента­ли­тет­тегі топтармен араласа отырып тіршілік етуде. Бұл қазақстандық қоғамның тіршілік әрекетінің әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени салаларына негізделген факторларға байланысты.

Қазақстанның аймақтарында «Қа­зақ­станның әртүрлі ұлттарының кө­ші-қонының рөлі» тақырыбында өткі­­зілген социологиялық зерттеулер көр­сеткендей, мигранттардың эко­но­ми­калық, тұрмыстық және діни, ресми, құқықтық салаларға бейім­дел­уі қиындық туғызған.

Респонденттер көрсеткен ең күр­де­лі проблемалар: тұрғын үйдің болмауы (18%), өмір сүрудің жоғары құны (15%), қаржының жетіспеушілігі (15%), жұмыспен қамту (12%). Оңтүс­тік­тегі мигранттардың бейімделу құ­ры­­лымында тілдік тосқауыл (17%), тұр­­мыс деңгейінің нашарлығы және қар­­жының жетіспеушілігі (15%) және жергілікті билік органдарымен күрделі қарым-қатынас (8%) негіз­гі мәселелер болып табылады. Батыстағы мигранттар үшін бейім­де­­лу кезеңі біршама қиын болған. Бұл аймақта қандастардың табыс­ты бейімделуіне төмендегі себептер кедергі келтіреді: өмір сүрудің жо­ғары құны (64,2%); қаражаттың же­тіс­пеуі (46,3%); тұрғын үйдің болмауы (40,7%). Қазақстанның басқа өңір­лерімен салыстырғанда, бұл көр­сет­кіш өте жоғары.

Өмір сүрудің жоғары құны және қаражаттың жетіспеушілігі шығыс аймаққа келген қандастар үшін де айтарлықтай қиын болып табылады. Басқа себептерге балаларды орналастыру (24%), жұмыспен қамтылу (18%), тілдік тосқауыл (13%), мен­та­литеттің өзгешелігі (12%) жатады. Респонденттер орталық өңірде бейім­делу қиындығының ең бастысы ре­тінде баспананың болмауын (28%), екінші тұрмыс деңгейінің жоға­рылығын (16%) көрсеткен. Бұл өңірде, сондай-ақ мигранттардың бейімделу процесінде маңызды бол­ға­ны қаржының жетіспеушілігі (14%), жұ­мыспен қамтылмау (11%) және тіл­дік тосқауыл (6%).

Қандастарды қазақстандық қоғамға бейімдеу мен интеграциялаудың не­гіз­гі ресурсы – білім беру жүйесі. Олар­ды бейімдеуге арналған білім беру жүйесін және репатриация про­це­сінің нақты сипаттамаларын ескере отырып, оған қолжетімділікті қам­та­ма­сыз ету аса маңызды. Себебі білім беру жүйесі жаңа құндылықтар мен нормаларды игеруді қамтамасыз ете­ді және адам өмірінің жаңа жағ­дай­ларында тұлғааралық қарым-қа­ты­насқа, мансаптық өсуге және жаңа ортадан лайықты орын табуға ықпал етеді.

ТМД елдерінен келген қазақ ұлты­ның өкілдері экономикалық және мәдени тұрғыдан қоныс ауда­ру­шы­лар­дың ең бейімделген тобы болып саналады. Бұдан басқа, ТМД шеңберінде түрлі әлеуметтік мәселелерді реттейтін бір­қатар құжаттарға (зейнетақы, білім беру, жұмысқа орналастыру және т.б.) қол қойылған. Бұл еңбек нары­ғы­на кіру жылдамдығынан, білім алу­ға деген құштарлығынан, елде тұрудың ерте кезеңдерінде баспананы сатып алуды ойлайтындығынан көрінеді. Қандастар «екі әлемде өмір сүруге» тырысуда. Бір жағынан, олар Қазақстан алдында өздерінің бо­рышын сезінеді, екінші жағынан олар өздері шыққан елдің тілінен және мәдениетінен бас тартқылары келмейді.

Қазіргі заманғы ғалымдар бейім­де­луді климаттық, психологиялық, әлеуметтік, мәдени, экономикалық және басқа да түрлерге бөледі. Мұн­дай бейімдеудің сипаттамаларын ше­тел ғалымдарының көптеген монографияларынан табуға болады. Кей­бір ғалымдардың пікірінше, көшіп келушілер 10 жылдан кейін ғана өзін сол елде жайлы сезінетін көрінеді. Сондай-ақ кейбір зерттеушілер қазақ ұлтының өкілдері жоғары деңгейде бейімделу мүмкіндігіне ие екенін, бұл олардың жаңа жағдайда өз орнын табуға көмектесетінін айтады.

Таяу және алыс шетелдерден көшіп келген біздің отандастарымыздың бейімделуіне қиындық тудыратын түйткілдердің бірі – әліпби мәселесі. Қазіргі уақытта әлемде қазақтардың ауызша сөйлеуінде ешқандай айырма­шы­лық жоқ. Бірақ әртүрлі елдерде тұратын қазақтардың жазбаша тілі өзгеше. Мысалы, Өзбекстан мен Түрік­менстан латын әліпбиіне ауысты, Қазақ­станда, Моңғолияда, Ресейде тұратын қазақтар кириллицамен жазады, ал Қытай қазақтары араб әліпбиін тұтынады. Бұл айырмашылық, тарихи отанына оралған қандастарымыз үшін, әсіресе орта және жоғары білім алған кезде қиындық тудырады.

Қазақстан Үкіметі 2017 жылдың 13 қа­занында «Отандастар» ком­мер­циялық емес акционерлік қоға­мын құру туралы шешім қабылдады. Құ­жатқа сәйкес, қор мемлекеттің 100% қатысу үлесімен және алғашқы капиталы 150 млн теңге көлемінде құрылған. Қордың басты жұмысы шетелдегі және Қазақстанға келген қазақ­тарға қолдау көрсету болып табы­лады. Егер де ұйымның қызмет бабын ұлғайтып, молынан қаржы­лан­дырылса, қандастарға пайдалы іс істеу­ге қауқары бар.

Жоғарыда айтылған проблемалар мен кедергілерді ескере отырып, қандастарды қоныстандыруда төмен­де­гі негізгі бағыттар қолға алынуы тиіс: демографиялық азшылыққа ұшы­раған Солтүстік, Шығыс және Орта­лық Қазақстанға сырттан келген ре­патрианттарды орналастыру, сондай-ақ оларды Қазақстан терри­то­рия­сындағы қолайлы, өнеркәсібі дамы­ған қала немесе кенттерге, кен орындары бар жерлерге орналас­ты­ру, қандастарға тұрақтаған жерінен тұрғын үй сатып немесе салып алуға, азаматтық алуға, жұмысқа тұруға немесе кәсіпкерлікпен айналысуы­на жағдай жасау, Қазақстанға көшіріп әкелуден, тұрақтануына дейін толы­ғы­мен көмектесетін арнайы ұйым құру.

Қазіргі таңда репатриант қазақ­тар­дың тарихи отанына оралуы халқы­мыз­дың сан жағынан өсуіне әсер етіп, демографиялық жағдайды жақ­сарта түсуде. Егеменді еліне ора­лып, азаматы атану, атажұртты түлету, елін көркейту олардың басты арма­ны. Шетелдегі қазақтарың иммиграциясы халық санының артуына және жалпы сандағы байырғы халық үлесінің көбеюіне септігін тигізері анық.

Сонымен қатар қай жерге қоныс аударса да сол этностық топ басқа ұлт өкілерімен тығыз қарым-қаты­нас­қа бара отырып, рухани және мате­риалдық құндылықтармен алма­­сады, басқа ортаның кейбір этнос­­тық мәдениет ерекшеліктерін қабыл­дай­ды. Олай болса, тарихи ота­ны­на оралған қандастарымыздың өзін­дік мәдени ерекшеліктеріне үрке қарамай, олардың мәдени өзге­ріс­те­ріне де түсіністікпен қарауымыз керек. Оларың ішінде халқымыздың ұмытыла бастаған тамаша қасиеттерін тірілтуге, өткеннің өнегесінен үйретуге баулитын қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар, кәсіпкерлер аз емес екенін де ұмытпаған жөн. Сондықтан елге оралған отандастарымызға бауырмашылық көрсетіп, олардың өз елінде өгейсімей, ортамыздан орын тауып, елге сіңіп кетулеріне жағдай жасауымыз қажет-ақ.

Мадияр БАҚЫТЖАН,

магистрант