Тоғызыншы территория: Халық өсімі қандай деңгейде?

Иә, алыс-жақындағы асылдарымыз ажалдың құрығына ілігіп, қара жамылған Қазақ елінің қабырғасы қайысып-ақ тұр. Тіпті 13 шілде – елімізде осы індеттен қайтыс болған азаматтарды еске алуға байланысты Жалпыұлттық аза тұту күні деп белгіленді. Олай етпеске өзге шара қалды ма?

Адамның өмірі қашан да қымбат. «Қазақстан Рес­пуб­ликасы өзін демок­рат­ия­лық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнық­ты­рады, оның ең қым­бат қазынасы – адам және адам­ның өмірі, құқықтары мен бостандықтары». Ата Заң осылай дейді. Ендеше, қай мемлекеттің болсын даму даң­ғылын даралайтын фактор – халық санының өсімі емес пе? Біздің мемлекетіміздің де мерейін арттырып, ырысын еселейтін осы адами капиталды дамыту мәселесі болып отыр.

Ұлттық экономика минис­тр­­лігінің Статистика комитеті келтірген мәліметке сенсек, 2020 жылғы 1 маусымда еліміздегі халық саны 18735,9 мың адамға жетіпті. Бұл көрсеткіш өткен жылғы 1 мау­сыммен салыстырғанда халық саны 246,2 мың адамға немесе 1,3%-ға өскенін бай­қа­тып отыр. Ал ең көп жалпы өсім еліміздің үш аймағында: Алматы (62 мың адам), Нұр-Сұлтан (54,5 мың адам) қала­ла­ры мен Түркістан облыс­ында (35,5 мың адам) тіркелді.

Ғалымдардың пайым­да­­уын­­­­ша, халық санын артты­ру­­дың екi жолы бар көрінеді. Соның алғашқысы табиғи өсiмге негізделсе, кейінгісі қандастарымызды атажұртқа оралтуға қатысты болып отыр. Алдымен табиғи өсім мәсе­ле­сіне тоқталайық. Табиғи өсімнің артуы үшін ең бірін­ші­ден аналар қауымының жағ­дайын жақсартуға қатысты жа­салатын көмекті арттыру қа­жет. Сонымен қатар ана­лар­дың жәрдемақысын өсіру мен оларға көрсетілетін меди­ци­на­лық көмекті де жүйелі жолға қойған жөн болар еді. Елімізде табиғи өсім оң бағытқа ие дегенімізбен, халық санын арттыруды ынталандыратын нақты бағ­дар­ла­ма, мемлекеттің идеологиясы жоқтың қасы.

Бұлай болмауы керек еді. Себебі мемлекет қашан да адами ресурсқа мұқтаж. Алайда бұл мұқтаждықты же­ке­леген отбасылар сезіне ме? Жоқ. Нарық заманына бойы үйрене қоймаған отан­дастарымыз мойынға жауап­к­ершілік алып, өмірге бала әкелген соң, оны өсіріп-жеткізуді, баспанасының шаршы метрін кеңейтуді ойлайды. Бұл – заңды құбылыс. Сондықтан тууды ынталан­ды­ру мәселесінде өзге елдер­дің тәжірибесін ескеруге болар еді. Мәселен, көрші Ресей Федерациясында балалы болған отбасыға 446 617 рубль төленеді. Ұлттық валютаға шаққанда бұл сома 2 590 378 теңгені құрайды. Қазақстандағы қай ата-ана мем­лекеттің осындай қол­да­уын көріпті? Осыған қарап елімізде тууды ынталандыру шараларын қолға алу қажет-ақ дейміз. Аумағы 2 724 902 шаршы шақырымды құрап, жер көлемі бойынша дүние жүзінде тоғызыншы орынға табан тіреген Қазақ елі үшін 18 735,9 мың адам деген тым аз екені айтпаса да белгілі. Ал халықта қандай да бір өсім болуы үшін әр әйел кемінде өмірге екі бала әкелуі тиіс. Статистика комитеті келтірген дерекке сенсек, өткен жылы халықтың табиғи өсімі 269 182-ні құрап отыр.

Әрине тәуелсіздік жылдарында еліміз іргесін бекітіп, сыртқы және ішкі саяси ұста­ны­мын қалыптастырып, эко­номикасын жаңа деңгей­ге көтерді. Қоғамды жаң­ғыр­ту­дың ұтымды жолын та­уып, демография саласындағы жа­ғымсыз үрдістерді еңсере ал­дық. Ендігі мәселе – ха­лық санын арттырудың басым бағыттарын анықтап алу. Бұл ретте біз еліміздегі әлеу­­­меттік-демографиялық жағ­­­­­­дай­ды зерттеп жүрген ға­­лым, профессор Валерия Кози­наның «Қазақстанның демографиялық тарихы» атты еңбегіне көз жүгірттік.

«Туудың төмен көрсеткіші мен ажырасудың көптігі, жас­тардың отбасы құруға құ­лық­сыздығы – табиғи өсімге тосқауыл болып отыр. Сон­дай-ақ өлім-жітім мен түрлі инфекциялық аурулар да еліміздегі демографиялық ах­уал­дың жақсаруына кедергі келтіреді. Әйелдер мен отба­сы­лардың репродуктивті құ­қық­тарының жеткілікті дең­гей­де қамтамасыз етілмеуі, реп­родуктивті әйелдердің ден­саулығының төмендігі, отбасын жоспарлау әдістерінің дамымауы, түсіктердің көп болуы, аналардың өлімі, осы­ның бәрі-бәрі еліміздегі та­биғи өсімге қолбайлау болады. Алайда өзге елдердің тәжірибесіне көз жүгіртетін болсақ, мұндай мәселелерді бүгіннің өзінде шешуге болар еді. Сондықтан мемлекет пен қоғам шешімі табылатын нақты мәселелерді қарастыруы қажет», деп жазады В.Козина. Ғалымның айтуынша, мұндай жағдайда ең алдымен репродуктивті азаматтардың құқығын қор­ғай­тын заңнаманы күшейтіп, халықты, соның ішінде жас­тарды отбасын құруға ынта­лан­дырған жөн.

Әрине табиғи өсім мәселе­сін­де адами факторды да еске­ру­сіз қалдыруға болмайды. Аналардың көзқарасы аса маңызды. Осы орайда үш ба­ла­ның анасы атанған Айгүл Құмарғалиқызын әңгімеге тартқ­ан едік.

– Біреу үшін бала тумаймыз ғой. Өмірге баланы әркім өзі үшін әкеледі. Бала тудым екен деп біреуге міндетсінгің де келмейді. Себебі бала – отбасының негізгі тірегі. Әйел­де­рі құрсақ көтере алмай, ажырасып жатқан таныстарым да аз емес. Отбасының берекесін ойлайтын әрбір әйелзаты балалы болғысы келеді. Бірақ «сананы тұрмыс билейді», дейді ғой. Нарық заманында жұмыс істеп тапқан қаражатты бала бағып отырып таба алмайсың. Сондықтан мемлекет тарапынан да қолдау болса дейміз. Себебі бала бір отбасының ғана емес, мемлекеттің де ертеңі емес пе? – дейді үш баланың анасы.

Табиғи өсіммен қатар, шека­ра асып келген қан­дас­та­ры­мыздың санын арттырып та елдегі демо­гра­фия­лық жағ­дай­ды жетілдіруге болады. Адами капиталды арттыру мәселесіне қатысты ғалымдар ұстанатын екінші мүмкіндік – осы.

Өткен ғасырда орын алған алапат ашаршылық пен сая­си қуғын-сүргін кезінде хал­қы­мыз жер бетінен құрып кетудің аз-ақ алдында қалған-тұғын. Екінші дүниежүзілік соғыстың зардабы да оңайға соқпағаны белгілі. Тіпті еліміз еге­мендік алған жылдары да Қазақстанның демография­сы жақсара қойған жоқ. Бір ғана 1991-1995 жылдар ара­лы­­ғында Қазақстаннан 3,5 миллион халық көшіп кетіпті. Бұл туралы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бір сөзінде «Кезінде тәуелсіздік алған тұста, 1991-1995 жылдары Қазақстаннан 3,5 миллион халық көшіп кетті. Сол көрсеткіш бойынша халық саны 14 миллионға дейін түскен. Қазіргі уақытта қайта қалпымызға келіп жатырмыз. Оның ішінде 1 миллионнан астам қандасымыз сырттан келді», деген бо­ла­­тын. Қазақстанның Тұң­ғыш Президенті елдегі де­мо­г­рафия мәселесін «Қа­зақ­с­тандықтардың әл-ауқа­ты­­ның өсуі: табыс пен тұр­мыс сапасын арттыру» атты Жол­дауын­да да айтып, «Ха­лық саны осы жылдардың ішінде 18 миллионнан асып, өмір сүру ұзақтығы 72,5 жасқа дейін артты. Тәуелсіздік алған алғашқы жылда Қазақстанда халық саны 14 миллионнан аспайтын еді», деп ой қозғады.

Ішкі істер министрлігінің Көші-қон қызметі комитеті кейінгі 6 айда 12 766 тұлға Қазақстанның азаматтығын алғанын айтады. Ал тәуел­сіз­дік­тің 26 жылында ел азаматы атанғандардың жалпы саны 1 081 676 адам болса, соның 957 574-і – қандастарымыз. Сол 957 574-тің бірі атажұртқа ат басын бұрған қандасымыз, 4 баланың әкесі Жақсылық Құрақбай.

– «Өзге елде сұлтан бол­ған­ша, өз елімде ұлтан бо­лайын» деп шештім. Атамның, әкемнің арманы осы еді. Моңғолияда да тұрмыс-жағ­да­йым жаман болған жоқ. Төрт түлікті төлдетіп, жаз-жайлау, қыс-қыстауда мал өсір­дік. Соның барлығын қиып, сатылғанын сатып, Қазақ­с­танға ұмтылдық қой. Алға­шында азаматтық алу, баспаналы болу мәселесінде көп қиындық көргенімді де жасырмаймын. Қағазбастылық та қатты қинады. Сонда да бол­сын қабылдаған шешіміме өкінген емеспін. Тәуба, 4 баланы жеткізіп отырмыз, – дейді қандасымыз.

Қандастарымыздың көптеп келгені жақсы-ақ. Алайда өзге мемлекеттерге қоныс аударып жатқан отандастарымыз да аз емес. Мәселен, өткен жылы 45,2 мың азамат өмірін өзге мемлекетпен сабақтаған болса, елге келгендер саны 12,3 мың адамды құрады. Өкініштісі сол, көшіп кетушілердің саны көшіп келушілерден ана­ғұр­лым жоғары. Яғни адами капиталымыз 32 мыңнан астам азаматқа кеміді деген сөз.

P.S. Қазақстандағы демография ғылымының атасы атанған ғалым Мақаш Тәтімов кезінде «Егер аштық болмағанда біздің санымыз қазір 32-35 миллионнан асып, оның 28-30 миллионы Қазақстанда тұратын еді…», деп топшылаған еді. Бүгінгі үрдіске үңілген ендігі ғалымдар 2050 жылға қарай Қазақстандағы халық саны 24 миллионнан асады деп болжам жасауда. Ол күнге де жетерміз. Тек, халықтың табиғи өсімін ынталандыратын нақты әлеуметтік-демографиялық бағыт-бағдарды жолға қойып, көші-қон мәселесінде орын алатын түрлі кедергілерді жоя білсек болғаны...