БОЛМАЙДЫ ТІЛДЕ ТИЕК, СӨЗДЕ БУЫН

Қазақ әдебиетінің классигі, заманымыздың заңғар жазушысы, академик Мұхтар Әуезов: “Ай­тыс өлеңдер” атты көлемді зерттеу мақала­сында: “Айтыс өлеңде­рі қазақ ауыз әдебиетін­дегі ең мол жанрдың бірі. “Айтыс” деген атау – айтысу, тар­тысу, дауласу, немесе жарысу, сынасу мағына­сын­да қолданылады. Бұрын үлкенді-кішілі даулар, кезін­де шешендер айты­сы болған. Ақындар айты­сы өлеңмен айтыс. Аны­ғын­да өлең жарысы, өнер жарысы есебінде қолда­нылады”, – деп айтыс жанрына жоғары баға бергені бар. Өз заманының жыр дүлдүлі атанған Ерімбет шайырдың кейінгі ұрпағына ұлағат етіп қалдырған асыл мұрасының қомақ­ты бір бөлігін – айтыс өлең­дері және жұмбақ айтысы құрайды. Енді ақынның бізге жеткен айтыс жырларына азды-көпті тоқталайық. Ақынның айтысы туралы сөз ететін болсақ, ең алды­мен, аузымызға оның Жекей қызбен сөз жары­­сына түсуі оралды. Бұл туралы этнограф, қаламгер Ә.Оспанов зерт­­теп, құрастырып шығарған “Ұлағат сезім – ұрпаққа” жыр жинағы кіріспесінде мынадай анықтама берілді. Ерекеңнің жоғары Алашаның Көзденбайында Жекей атты ақын қыздың даң­қына қаныққан соң онымен айтысуға құмар­та­ды. “Жоғалған жылқымды іздеп жүрмін” деген сылтаумен барып. Онымен айтысар ал­дын­да жолшыбай жолыққан түйешіден Жекей қыз­дың шыққан тегі өнері мен бойындағы міні туралы сыр тартып, бар жайға қанығады. Түйе­ші “Тең жорға төрт аяғы қыздың, бірақ”, – деп сақтан­дырады. Ар­найы іздеп келген соң “Ше­шін­ген судан тайынбас” дегендей, Жекей қыз­дың отауын дәл тапқан шайыр айтысын бастап кетеді. “Өнер алды қызыл тіл” – деп баға берген, сөз сайысы дегенде білекті түрініп шабытын шақырып шыға келетін Ерімбет шайыр 1907- 1909 жылдары хат арқылы жұмбақ өлең түрін­дегі айтысқа Тілеу­байұлы Ыбырайым ақынмен, сәл кейінірек Перовск уезінің (бұрынғы Ақ­мешіт, қазіргі Қызылорда қаласы) халық судья­сы Жарасбайұлы Аппазбен түскен. Әлімнің Шөме­кей руынан шыққан ділмәр тілді Ырыс­ты­ның Сырдың танымал он алты ақынының ортасында таста­ған шешуі күрделі, күрмеуі қиын жұмбақ айты­сына қатысқан. Оқырманды жалықтырып алмас үшін біз шайырдың шоқтығы биік, ел-жұртқа кеңінен мәлім Шораяқтың Омарымен білдей алты жылға ұласқан айтысына тоқтала кетуді құп көрдік. Бірі ұстаз, бірі шәкірт Ерімбет пен Шораяқ­тың Омары арасындағы жұмбақ айтыстың әу басындағы басталуы, өрбуі, ширығуы тура­сында ел арасында кең тараған мынадай сөз бар. Бұл ретте де жүз жасаған, шайыр өмірінен кеңінен хабардар болған Рыстығұл атамның лебізіне жүгінуді жөн санадым: “Алты ата әлімнің шөмекей атаның кетесінен тарайтын, Қармақ­шы бойын жайлаған Шораяқтың Омары кіндіктен төрт ағайынды екен. Омардың ағасы бірде оған: “Ерімбет шайыр ұстазың ғой. Ақындық шебер­лігі­нің қанша­лықты дәрежеде өскендігін байқа­тып хатпен жұмбақ жазып, жолдасаң қайтеді?” – деп қолқа салады. Омар ағасының бұл өтінішін орындайды. Ерекеңнің ауылына жолы түскен жолаушы арқылы жол­даған хаты шайыр­дың қолына үш ай дегенде әрең тиеді. Білімі ас­қан, кемеліне келген Ерекең жұмбақтың шешуін қиналмай-ақ табады. Енді шәкіртіне өз жұмбағын жолдайды. Бұл турасында ел ішіндегі танымал Кәлмен бай хабардар болады. Шайырлардың біліммен сөз сайысын қолдаған ол алғашқы кезекте Ерекеңе жанашырлық танытып, бір тай атаса керек. Кере­метті қараңызшы, Ерекең сол жолы мал­дың он екі мүшесін жұмбаққа арқау етеді. Оны тағы да бейнелеп жеткізеді. Қош, содан өлеңмен жазылған жұмбақ хат Омар­дың қолына тиеді. Өрен жүйрік, тілі ұшқыр Омар қат­пар­лы жұмбақтың шешуін таба алмай, бір жарым жылдай қиналады. “Ұятты қойып, жауабын Ере­кеңнің өзіне барып сұра­йық”, – деген ұйғарыммен Омар жолға жинал­ғанымен, аяқасты сырқаттанып қалады. Орны­на ағасын жебереді. Ерекең арнайы іздеп кел­ген қонақтың бұйымтайын сұрайды. Ол: “Жол­даған жұмба­ғыңызды шеше алмай, дал болдық. Соның жауа­бын айтсаңыз қайтеді?” – деп қолқа салады. Шайыр мырс етіп күліп алып: “Оның жауа­бын сырттан емес, өзіңнен ізде­гей­сің”, – деп бағыт-бағ­­дарын меңзейді. Омардың ағасы ойға шомады. Жұм­бақ­тың жауабын іздеп, әуре-сарсаңға түседі. “Ұял­ған тек тұрмас” дегендей, ол Ерекеңді арнайы қонаққа шақыра­ды. Шайыр олардың бұл шақыруын құп алады. Омар жағы құтты мейман­ды құрметтеп күтеді. Мал сойылады. Дастарқанға тегеш-тегеш ет қойыла­ды. Сыйлы асын жеп отырып, Ерекең жұм­­бақтың шешуін сыздықтата отырып жеткі­зе­ді. Сон­дағы қи­сын­датып, тұспал­мен, білгір­лікпен жеткіз­ген жұм­бағы ел аузында әлі күнге дейін жаттаулы”, – деп сыр толғаған еді қасиетіңнен айналайын, Рыстығұл атам. Өткен ғасырдың Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ әдебиетіндегі жазбаша күйдегі жұмбақ айтыстың шоқтығы биігі, көлемдісі (шамамен 1800 жолдай) саналатын аталған айтыс Ерімбет шайыр тарапынан былайша әспеттеледі: Қысырақ саны он екі, кеткен ыдырап, Есітіп жоқ хабарын шықтым қарап. Сұрадым жылқышыдан буаздарын, “Кетті, – деді төртеуі оның қысырап. Екеуін төрт қысырақтың құда досым, Келгенде көңіл риза сойсам ұстап. Екеуін құр жекжатқа берсем-дағы, Кетеді көңілі бітпей, мінбей тастап. Екеуін сегіз буаздың әйел мінер, “Болса да жасы қартаң, жолы жас”, – деп. Жануардың үйірі бір, түсі әртүрлі, Шешеді білімділер неге нұсқап? Жаһанда жоқ нәрсені жұмбақ қылмас, Шешерлік тап қойғандай қолмен ұстап, – деп жібектей есіле түседі. Тығырыққа тіреген, әуреге салған, күрмеуі қиын жұмбақтың жауабын Ерекеңнің өз аузынан естіп, қапы жібергеніне санын соққан Омар енді оның жауабын өлең жолымен былайша жеткізеді: Шешуін ойлап тұрсам бұл жұмбақтың, Пәміне салыстырсам көңіл шаттың. Келеді қиюласып сөз жүйесі, Он екі жілігіне хайуанаттың, – дей келіп, малдың он екі жілігіне жамбас, тоқ жілік, кәрі жілік, жауырын, омыртқа, қабырға, төстік т.б. деп сипаттама береді. Бірі аға, ал екіншісі іні саналған Сырдың қос шайырының екеуара хат күйіндегі жұмбақ айтысы осылайша өрбіп, білім жарысына ұласады. Біртіндеп көтерер жүгі де салмақтанады. Ауқымын кеңейтеді. Ерекеңнің екінші жұмбағы қысқа әрі нұсқа болып келеді. Ол былайша бейнеленеді: Тағы бар екіншісі мұны тапсаң, Мүшкіл іс әркімдерге оны таппақ. Теңізден терең қайсы, желден жылдам, Не болар балдан тәтті, жерден жалпақ, – деп зерделі адамды ойға қалдырады. Обалы не керек, ұстазының бұл жасырған жұмбағын Омар көп қиналмай шешіп, жауабын былайша жолдайды: Нәрсе жоқ, тілден жүйрік, ойдан терең, Қолына Мұстафаның беріп қалам. Кидірген мәулек тәжін Қадір етем. Кәлләмнің әрбір шариф лебізі бал, Көңілден ашылғандай неше шемен, – дей келіп: Бар екен үшбу ләхат жерден жалпақ, Орынсыз бар ма нәрсе өлшенбеген? – деп білімдарлық танытады. Қарым-қатынасын ширықтырған екі жақты жолданған жұмбақтың күрделі немесе жеңіл­дігінде емес, ондағы шаптан түртіп, намысты оята­тын, аңғар­мағанды араша шағып алатын түйткілді тіркес­тер еді. Ерекең жолдаған жұмбақ өлеңдегі “Мүшкіл іс әркімдерге мұны таппақ...” деген сөзге аптығы әлі басылмаған албырт Омар кәдімгідей шамданып, қолына дереу қалам алып, төмендегідей назын жолдайды. Алыстан орағыта келіп, түйіп айтқаны мынау еді: “Ерге екі балалық, Келеді” деген нақылда, Болмашыны сөз қылған, Ерекем де сол әші! Аямаса аузын, айта берсін жұмбағын, Жаратушы жар болсын, Әркімнің қамқор панасы”, – деп төске шап­қандай болады. Үміт артқан жиенінің (Ерекең мен Омардың нағашы-жиендігі бар екен) сырт айнала бере өзіне ауыз салғандай кейіп таныт­қанына ренжіген Ерімбет “Басты пәле тілде жат­қа­нын”, “Аңдамай сөйлеген, ауырмай өлетінін” аңғартпақ ниетпен, жан жүрегін шымырлатып кеткен сол у сорғалайтын шумаққа толғаныс пен тебіреніске толы жауап-назын жазады. Көпті көрген, жаман мен жақсының ара сал­ма­ғын ажырата білетін шайыр ізіне ерген інісі­нің қыз­ба­лыққа салынып, артық кеткенін бетіне басады. Уәжі жеткенше ақылға шақырып баға­ды. “Үлкен­дердің жағасынан алып, алдын ораға­ның білмес­тігің”, – деп кінәлайды. Жолдаған жұмбағына қай­тар­ған жауабына разы болмай, мықты болсаң мына жұмбақты шешіп көрші деп, тағы да ой сайы­сына, білім жарысына шақырады. Сондағы ортаға тастағаны: “Екі дәу, екі соқыр, екі зиян, екі момын, Не екен бұл сегізін таластырмақ? Байқап шеш, бәрін бірге есепке алмай, Екінші бұл айтқаным тағы жұмбақ: Сегізді берді екі адам, алтауы шеттен, Он төрті жиналғанда бір домалақ. Аты бар алтауының һәм сегіздің, Жұмыртқа секілді емес, яки жаңғақ, Бұл сөзді ойын көрме, ойланып шеш, Көп қиын байқамасаң бәйге алмақ”, – деген еріксіз ойға қалдыратын, тығырыққа тірей­тін, күрмеуі қиын жұмбақтар еді. Ұққан адамға шайырдың осы жауап назымында аға толқынның кейінгі ізбасарына айтқан, үлкенді сыйлап, қас­тер­леуге қатысты өсиеті мен ғибратнамасы мол-ақ. “Басқа пәле – тілден”, “Тіл дегенің тас жара­ды, тас жармаса бас жарады” дегендей, Ерімбет пен Омардың жаймашуақтанып басталған айты­сының аяғы насырға шапқалы тұрғанын аңғарған ел жақсысы Балқы Оразымбет Есентай­лақұлы қос шайырға басалқы айтады. Алғашқы лебізін Омарға арнайды: “Жасың кіші бала екенің рас. Ерекең болса киелі, сойдан шыққан әулет. Теңізге шөккен қара бұлт еді, қозғалса құйып нөсер құр кетпеген. Сен түгіл патша ағзамға бәйіт айтқан. Айтысса Базар­дан да тайынбайды. Жаны­на айтқан сөзің батқан шығар. Бір оқты Омар бастан асырмадың. Ағаңа өзің біл деп бас ұрма­дың. Бала едің сабыр ойлап басылмадыңға” саяды. Ал Ерекеңе: “Ереке, сіз қойыңыз, Омар бала. Жетпеген жасы ояға, ақы­лы шала. Білместің жайы сондай, қаза берсе, қағаз­ға сөз таусылмас жаза берсе”, дейді де, Омар­ды тағы да ақылға шақы­­рады: “Ей, Омар, “біле­мін” деп шалма аяқ, жығылған тақыр жерден қал­майды сақ. Байқалды аяқ алыс Омар шырақ, жатуың дұрыс еді тәпсір шешіп”, дей келе, Ереке­ңе: “Болмайды тілде тетік, сөзде буын, көтерме әзәзіл­дің дүрлер туын. Дегенге “Көтеріліп көрме­ген­­дер”, бірінің бірі қалам оздыруын”, – деп түйіндейді. Көп ұзамай Омар осы басалқы сөзге қысқа­ша жауап жазады. Бұл жолы да өзінікі жөн деуден танбайды. “Білгендерде дүрдің сөзі. Бесе- неден беп-белгілі”, – деп шалқая түседі. Ара­ға аз уақыт салып, Ерекеңе кете Шегебай Бектас­ұлы­ның сабырға, бітімге шақырған хаты да жетеді. Онда: “Мойнына “жығылдым” деп ешкім алмас, не пайда жатпаған бүгіліп тез”, дей келіп, “Жұлысып баламен болма тауық, мұқ­тасар тартып енді кідіріңіз”, – деген оймен түйінделеді. Сөзімнің басында айтып өткенімдей, есім­дері Сыр мен қырға, Ырғыз, Шалқар, Түркі­стан Хорезм, Үргеніш, Тақтакөпір жағына кеңі­нен танымал қос шайырдың хат арқылы жазыс­қан жұмбақ айтысы елдің рухани өміріндегі елеулі оқиғаның бірінен саналады. Неге десеңіз, аталған екі рудың ақсақалдары келген әрбір хаттың мазмұнымен толықтай танысып отыр­са керек. Жолданған жауабынан да хабар­дар болады. Омар інісінің көпе-көрнеу тіл тигізгені­не Ерекең енді оның хатына жауап жазуға ықыласты болмайды. Арада екі жыл өтеді. Басқосу, жиындарда ақ­са­қал­­­дар Ерекеңе жауап жазбай, үндемей қалға­ның жарамас деп қайрап, қолына қалам алдыртады. Сонымен не керек, 1907 жылдың науры­зын­да Ерекеңнің көпшілік оқырманға танымал тари­хи жауап хаты жазылып, жолданады. Ол “Шайырға тағы жаздым Омар “тақ-тақ, сау жүрсе, сәлем дей гөр қайта-қайта-ақ”, деп бас­тала­ды да, үміт артқан інісінің өзіне таққан төрт айыбының қисынсыз­дығын дәлелдеп бағады. “Жау­саң жау, жасыл тас­тап тас төбеме, ая­нбай бар күшіңді әбден шыны-ақ”, дей келіп, “аға пікі­рінің бағасын халық бере жатар, ал біз жұм­бақ айтысымызды одан әрі жалғастырайық”, – дейді. Әрі қарай Ерекең шайыр інісіне ағалық ақылын айтады. Аңдаусыз сөзден абай болғайсың. Одан да жақ­сы сөз жарастықты айт, ерегіс қумақ пен қашпақтан тұратынын ұмытпайық дегенді ұғындырады. Алайда, жылға жуық уақыт өтсе де Омардан ұшты-күй­лі хабар болмайды. Діттеген мақсатына жетуді көздеген, басталған жұмбақ айтысты аяқсыз қалдыр­ғы­сы келмеген Ерекең оған қысқаша назым жазады. Оны пір болып Бағдатты билеген Жөнейіт шайқы­ның алдына келіп иршат (куәлік) сұраған әзәзілге (шай­танға) қайтарған жауабын хикаятымен жеткізеді. Бұл арқылы екеуміздің көп еңбегіміз босқа күйіп кетпесін дейді. Үндемей қалма, тасаланып бұқпаға салма дейді. Амал нешік, өзінің бұған дейінгі екінші назы­мындағы жұмбағына, соңғы төртінші мысал назымы­на жауап болмайды. “Енді екеуміздің ара­мыздағы жағдайды өздері сарапқа салсын” деген ниетпен таба­ны күректей алты жылға созылған айтыстың соңғы нүктесін қою мақсатымен елдің игі жақсы­ларына арналған арнау сөзін жазады. Онда өзіне қатысты мынадай тіркестер бар: “Айт­қыштың біреуі өзім солардан соң, талаймен те­ңес­­тірген ат құлағын”, дей келе, “Тірлікте қол­дан келсе күліп ойнап, шыттырмау жабырқатып дос қабағын орынсыз Омар сөзі ойды бөліп, қа­ғаз­­дың қараладым бұл парағын”, деп тұжырым­дайды. Бізге жеткен деректерге сүйенсек, Сырдың саңы­лақ қос шайырының әу бастағы сыйлас­тықпен бас­тал­ған жұмбақ айтысының соңы ушыға келе Қазалы мен Қармақшы өңірін жай­лаған екі рулы елдің намыс жыртып ұстасуына, тіпті алакөз болып қақтығысуына ұрындыра жаздайды. Істің ендігі насырға шапқанын аңғар­ған, бар пәлені тілінен тапқанын сезген Омар әрі қарай сөз таластыруды кілт тыяды. Сабасына түседі. Ерекеңнің үшінші жұм­бағы­на қайтарған жауабы да халыққа жариялан­байды. Сол жабулы күйінде қала береді. Ойыннан өрт шыға жаздады деген осы болса керек. Қалай десек те, болашақта Ерекеңнің қалтарыс күйінде қалған соңғы жұм­бағының шешуі мынау еді деген зерек ойлы­лар жауабы жарияланып жатса, ешқандай артықтығы жоқ деп білеміз. Мәселенің бұл жағын оқыр­манның өз қарауына қалдыруды құп көрдік. Қараша ҚАРАМАН, журналист. Алматы облысы, Қаратал ауданы.