Тасада қалған тұлға

Әсіресе белгілі бір өңірде туып-өсіп, бірақ басқа аймақта қызмет істеп жү­ріп қуғын-сүргінге ұшырағандардың бірқатары күні бүгінге дейін лайықты тарихи бағасын алмағаны анық. Солардың бірі – Сұлтанбек Бекұлы Садықбеков.

Ол 1904 жылы бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысы Шәуілдір ауданының «Сырдария» елді мекенінде дүниеге кел­ген. Алты жасынан он жасқа дейін ауыл мектебінде білім алған. Алғаш сауатын ашқан табанды баланың білімге деген құштарлығын байқаған әкесі 11 жастағы Сұлтанбекті 1915 жылы Шым­­кенттегі екі сыныптық қазақ-орыс мектебіне оқуға береді. Онда бір жыл­­дан астам уақыт қана оқып, Қазан төң­керісіне байланысты мектебі жабы­лып, үйіне қайтуға мәжбүр болады. Деген­мен, зерделі шәкірт орыс тілін жақсы меңгеріп шығады.

С.Садықбеков Сырдария губерния­сында қызметте жүргенде, 1925 жылы өз өмірбаянында: «Әкемнің басқа да балалары болғандықтан, маған оқуымды жалғастыруға немесе басқа жаққа қыз­метке тұруға толық мүмкіндік бол­ды. 1918 жылы Арыс қалалық жұ­мыс­­шы-шаруа депутаттарының кеңе­сін­де күзетші-таратушы болып үш ай жұмыс істедім. Содан тағы бір ай мұ­сыл­мандар азық-түлік комитетінде қызмет атқардым. Сол жылы күз айында Ташкент қаласына барып, педагогикалық курсқа түсіп, оны 1919 жылы көктемде бітіріп шықтым. Одан соң Шымкентке келіп, уезд мұғалімі болып жарты жыл және Арыста бір жыл жұмыс істедім», деп жазған. Ал Социалистік Еңбек Ері Бо­ранбек Шүкірбеков «Мен жүрген жол» кітабында:

«...Әкемнің әкесі Әліпбек атам – Садықбек байдың баласы. Мыңға жақын қой, түйе, жылқы біткен бес ағайынды болыпты. Ескіше оқыған, оразасы мен намазы үзілмеген дінге берік атамыз 1904-1905 жылдары 40 жасында қа­сы­на 20 шақты адам ертіп, Меккеге қа­жылыққа барып келген.

Әліпбек әжі атанып, ел арасында өте сыйлы кісі болған атамыздан бес ұл, төрт қыз туған. Бес ұлынан өрбіген ұрпақтары бүгінде жүз шаңырақтан әлдеқашан асып кетті. Мен – осы Әліпбек-әжінің немересімін.

Әліпбек әжінің ағасы Бек дәулетті бай болған. Патша өкіметі тұсында екі баласын орыс оқуына берген. Садықбеков Сұлтанбек деген ұлы Қазақстандағы ал­ғашқы оқу орындарының бірі Шым­кент педагогикалық оқу орнының директоры, Сырдария губерниясында ГУБОНО бастығы, Қарағанды облыстық кеңес ат­қару комитетінің хатшысы, Кеңестік Қа­зақстан білім беру министрлігінде жа­уапты қызметтер атқарған. Сәкен Сей­фуллинмен дос болып, отбасымен ара­ласқан ағамыз – өзі ақын әрі рең-басы келісті, көрген кісі қызығып қа­райтындай айрықша келбетті жан бол­ған», деп Сұлтанбектің шыққан тегі, өс­кен ортасы жайлы мәлімет бере кетіпті.

Аумалы-төкпелі заманда білім жолында жүрген жас азаматты халқының ауыр жағдайы, елінің тағдыры қатты толғандырады. 1920 жылы Шымкентте өңірлік 3 айлық мұғалімдік курсқа түсіп, оны жақсы аяқтап, сол жерде 2-3 ай мұғалім болып қызмет ат­қарады. Сол жылғы күздің аяғында жас та алғыр жі­гіттің қабілетін байқаған Түр­кістан Ха­лық ағарту Комиссариаты Сұл­тан­бекті Самарқанд қаласына аттандырып, сонда қазақ мектептерін ашу үшін ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуді тапсырады. Ол жұмыстарды ойдағыдай атқарып, 1920-1921оқу жылының аяғына дейін сонда қызмет атқарады.

С.Садықбеков өмірінің осы кезеңі жайлы мәліметтерді сол кездегі ең бе­делді басылым санатындағы «Ақ жол» газетінен де кездестірдік. Ол осы газеттің тілшісі болған. «Ақ жолдың» ұлттық мүддеден айнымай, жұрт жоқшысына, шындық шырақшысына айналуына оның да қосқан үлесі бар. Бұған қайраткердің «Ақ жол» беттеріндегі мақалаларын бір қарап шыққан соң-ақ көз жеткіздік. Ащы сарказмының, өткір әжуасының астарынан жергілікті биліктің қара халықтан қатты алшақтап кеткенін аң­ғару да ойлы оқырманға қиынға соқ­пайды. Мәселен, «Самарқандтағы қа­зақ мектебі» мақаласында ол Са­марқанд облысындағы Достонов деген стансада облыстық халық ағарту бөлімі қазақ, орыс балалары үшін жүз балалық ортақшылдық мектебін ашқанын қуана құптай отырып, орыс балалары бұзықтық қылып, білім ордасынан шығарылған соң 50-ге тарта қазақ баласы қалған таза қазақ мектебінің жай-күйін ашық айтып, он сайманынан бір сайманы жоқ әрі қызметшілері де аз, оқу құралдары дегенді атымен көрмеген мектептің болашағына алаңдайды.

«11 майда Самарқандтан халық ағарту бөлімінің бастығы Рахманбердиев шық­ты. Бұлар мектепті көргеннен кейін «онда сарт пен қазақтың баласын қосып оқытуы керек» деді. Біз «қо­сып оқытуға болмайды, өйткені арада тіл айырмасы бар» дедік. Ақырында айт­­қанымызды тыңдамай, тілінің арасында айырма жоқ деп өзі білмей, біл­­геннің тілін алмай, мектептеріңді Са­марқанд қаласының ішіне апарып, өзбек мектебіне қосамыз яки осы жерге өзбек баласын әкеп қосамыз һәм мектептеріңнің қызметшілері аз екен. Мынау оқушыларыңның ішінде ересек балалар бар екен. Бұлар үлкейіп кетіпті. Енді бұлар оқушылықтан шығады. Мек­тепке жұмыскер болады деді. Сөйтіп 16-ға жетер-жетпес баланы жазып алып кетті», деп Самарқанд уезінің ха­­­лық ағарту бөліміне елдің наласын қаз қалпында жеткізіп, қазаққа рахымы жоқ Рахманбердиев секілділердің көп­пен кеңеспей, өзімбілермендікке са­лынуының салдары ауыр болатындығын ескертумен бірге, мұндай жергілікті ха­лықтың жағдайынан бейхабар басшының ха­лықты ағартпақ түгіл, қарайтып жі­беруі де мүмкін екендігін алға тарта отырып, тиісті шара қолдануды талап етеді. Шындығында, сол кезде Самарқанд облысында бірнеше болыс қазақ тіршілік кеше тұра, бір қазақ мектебі ашылмаған болатын. «Қазақ мұғалімдері жоқ» деген жалтарма жауапқа да өз уәжін дә­лелді түрде жеткізген қайраткер ат тө­беліндей жалғыз қазақ мектебін көп көріп, өзбек мектебіне қосып, ара­лас мектепке айналдыруға шама-шар­қын­ша қарсы шығады. Жалпы, қашанда жұрт қамын ойлап, ел тұрмысын тү­зеуде туралығынан танып көрмеген Сұл­­танбектің Самарқанд халқының «жа­н­айқайын» жоғары органдарға «төртінші биліктің» атынан еш боямасыз жеткізе білуі оның беделді басылымның белді тілшісіне айналуына септігін тигізген басты фактор деуге болады.

Ол кейін Шымкент қаласына қай­та оралып, Сырдария губерниялық педагогикалық техникумында тәр­биеші болып бір жыл қызмет істейді. 1923 жылы Ахмет атындағы (қазіргі Қ.Сы­патаев мектебі) мектепті ұйымдастыру жұмысына атсалысып, сол мектепте оқытушы болады. Өзіне тапсырылған жауапты жұмыстарды тиянақты орындай жүріп, 1924-1925 жылдары Шымкент уездік білім беру бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарса, 1925 жылы Сырдария губерниялық оқу бөлімін басқарады. 1925 жылы маусым айынан Ахмет атын­дағы мектепте мұғалімдік қызмет ат­қара жүріп, Сырдария губкомының педа­гогикалық қайталау курстарының мең­герушісі болады.

Жиырмасыншы жылдардың орта шенінде С.Садықбековтің ұйымдас­тырушылық, басшылық қабілеті танылып, қызмет сатысымен бірте-бірте жо­ғарылай бастайды. 1926 жылы Шымкент педтехникумын басқарғанда әде­бие­тіміздің алыптарының бірі Жүсіпбек Аймауытовпен қызметтес болады.

Бір айта кетерлігі, ұстаздық міндетін мінсіз атқарған Жүсіпбек Сейілбек Үсе­нов пен Сұлтанбек Садықбеков сияқты «Ақ жол» басылымының редколлегия мүшелігіне еніп, қаламгерлігін қатар ала жүріп, көптеген конференцияда баян­дама жасаған. Ал қызмет бабымен Шымкент қаласына ауыстырылғанда ең алдымен Ж.Аймауытовтың кәсібилігі мен тәжірибесі, ұйымдастырушылық қабілеті мен аса зор қаламгерлік қуаты ескерілгенге ұқсайды. Әйткенмен, ол, кейбіреулер айтып жүргендей, 1926 жылы Шымкент педтехникумын басқармаған. Бұлай деуімізге Оңтүстік Қазақстан мем­лекеттік архивінен табылған тың дерек негіз болып отыр. Өйткені осы педтехникумдағы Жүсіпбектің жеке іс парағында оның мұғалім болғандығы анық көрсетілсе, осы педтехникум директоры С.Садықбековтың қолы қойылған ұжымның жалпы тізіміндегі 14 педагогтің ішінде аты-жөні педагогика пәнінің мұғалімі ретінде аталады. Олай болса, әдепкіде Ж.Аймауытов пән мұғалімі болып қызмет істеп, іс­керлігінің арқасында бір-екі жылдың бе­дерінде басшылық қызметке қол жет­кізген деген пікірдің жаны бар сияқты.

Осы дерекке қарап отырып-ақ, Ж.Ай­мауытовтың С.Садықбековпен де, С.Үсе­­новпен де әріптестік тығыз қарым-қа­тынаста болғанын, шығармашылық байланысын да үзбегенін аңғару қиын емес.

1926 жылы Сейілбек Үсенов Шым­кент қаласындағы Ахмет атындағы жеті жылдық мектептің директоры болып ауысып кеткеннен кейін педтехникумды Сұлтанбек басқарған. Алайда Сырдария губерниясының халыққа білім беру бөлімі 1927 жылдың қыркүйегінде С.Садықбековті ұжымдағы мораль­дық-психологиялық ахуалды өз ба­қы­­лауында ұстай алмағандығы және бюд­жет қаржысын жұмсауда елеулі кем­шіліктерге жол беріп алғаны үшін қызметіне лайықсыз деп табады. Оның орын­басары Шеменевтің де қызметтік лауа­зымы қатардағы мұғалімдік дең­гейге төмендетіледі.

Ал 1927 жылы 23 жасар қайратты да жігерлі азамат Бүкілодақтық коммунистік (большевиктер) партиясының мүшесі болып қабылданады да, одан кейінгі еңбек жолы бірыңғай партиялық-ке­ңестік қызметтер жүйесімен тікелей бай­ланысты болады. 1928-1929 жылдары Сырдария облыстық партия ко­мите­тінің техникалық хатшысы, 1930 жылы Мойынқұм аудандық атқару коми­тетінің төрағасы, 1931-1932 жылдары Қарағанды облысы Еңбекшілдер аудандық атқару комитетінің төрағасы, 1933 жылы Щучинскіде «ҚазАлтын» трестінің басқарушысының көмекшісі, 1934-1935 жылдары Солтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің хатшысы, ал 1936 жылдың наурыз айынан 1937 жылдың маусым айына дейін ҚазАКСР Оқу-ағарту халық комиссариа­тында ересектерге арналған мектеп бас­қармасының басшысы қызметінде бо­лады. Оқу-ағарту саласымен жақсы таныс С.Садықбеков жағдайды өз көзімен көріп, жасы үлкен адамдарға ар­налған мектеп жүйесін дамыту, оқу­ға қажетті құралдармен қам­тамасыз ету, мұғалімдердің білімін же­тілдіру мәсе­лелеріне баса көңіл бөледі.

«Ақ жолдың» 1925 жылғы 18 нау­рызда жарық көрген «Халық ағарту ісі туралы» мақаласында ол сала маманы ретінде ұзын саны 23 сауалға жауап қатып, біріншіден, отырықшылыққа бейім­делмеген елдің ыңғайына жы­ғылып, уақытша болса да жұртпен бірге кө­шіп-қонып жүре беретін көшпелі мектеп ашуды; сол мектептерде тәжірибелі білікті мұғалімдер жоқтықтан, әзірше жинақты оқытуды қоя тұруды; ел арасынан ашылған әрбір мектепті мәдениет ордасына айналдыруды; қолда бар инс­титут, педагогика техникумдары жанынан тез арада мұғалім даярлайтын өзгеше курс ашуды; қазақ университетін құруды ұсына келіп, оқытушы атаулының тұр­мысы оңалмай отырғанын былайша тілге тиек етеді:

«...Оқытушылар қызмет ақысы былай еткенде оңалады: Хүкіметтің де һәм жергілікті бюджеттің де түсімінен пайдалану керек. Жыл басында хүкіметтен берілетін ақша санын біліп, бірсыпыра мектепті соған шақтап қаратып, оны жер­гілікті бюджеттен бүтіндей шығарып қою керек.

Бір жылға есептеп бөлгенде бұл екі бюджеттен де сыбаға тимей, ақша жетпей қалатын мектептерді жыл басынан қамданып, ел мойнына арнап болса да өлтірмес әрекетін істеп қою керек.

Қаржысыз оқытушы ілгері баспайды. Бұған дәлел керексіз. Мектеп үйлерін осы күндері жерге орналастыру жұмысы бітіп, қыстақ болуға бет берген ел жиі жерлерден салу керек.

Ел күшімен, болмаса әзір хүкімет күшімен мектеп салуға үміт жоқ-ау».

Былайша айтқанда, Сұлтанбек тұр­мысқа қажеттінің бәрі қат болып, оқу­дың да екінің бірінің маңдайына жазылмай, табысынан гөрі шығысы, жетіс­тігінен гөрі жеңілісі көп болып тұр­ған саланың басына есті басшы келмей, саланың сауықпайтынын ұқтырып, білім саласына бейсауат жандарды жа­қындатпау керектігін де астарлап айта келе, оқытушылар жағдайын жақ­сартпай, зерделі ұрпақ тәрбиелеп шы­ғарудың қиынға соғатынын айтады.

Одан бөлек, жас тілші «Жылыбұлақ болысында партияшылық ісінің кү­шеюі», «Азық жиюшылардың қиянаты», «Баспасөз ісіне өзгеше зер салу керек», «Складшының қиянаты», «Шолақ арық» мақалаларында да өзекті мәселелерді көтеріп, қоғам талқысына салады.

Анығы сол, С.Садықбеков те кеңестік солақай саясаттың қырына ілініп, саяси қуғын-сүргін құрбанына айналды.

1938 жылы 25 ақпанда араларында Қазақстанның белгілі қайраткерлері Т.Жүргенов, Ж.Сәдуақасов, С.Мен­де­шов, С.Есқараев, Қ.Жұбанов, І.Құра­мысов, Қ.Сарымолдаев, С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, Қ.Таштитов бар барлығы 39 ардақты азамат атылған болатын. Со­лардың ішінде С.Садықбеков те бол­ды. Архив деректерін ақтарғанда Сұл­танбектің де тағдыр-талайы аласапыран кезеңнің жазықсыз құрбанына айналған басқа да ұлт зиялыларының тағдырымен ұқсас болғанына, тіпті өзара байланысып жатқанына көз жеткізу қиын емес.

Алғашқыда ол «Байдың баласы, қоғамға жат элемент, партия қатарына қабыл­данғанда шығу тегін жасырды. Алашордашылармен байланыста болып, оларды идеялық жағынан қол­дау көрсеткен» деген айыптауларға ұшы­рады. Сол себепті 1935 жылы қараша айында Петропавл қалалық партия ко­митетіне әулетінің шығу тегі жөнінде бер­ген түсініктемесінде былай деп жаз­ған:

«Менің әкемнің әкесі Садықбек, естуімше, 1880 жылға дейін ірі байлар­дың қатарында болған. Оның 1000-ға жуық ұсақ малы және 200 бас ірі қара малы болған. Әкем Бек 1916 жылға дейін ауқатты болғаны рас, бір жалдамалы жұмыскері оның өзі туысы болған және бірге тұрған, 4 отбасыда барлығы 24 жан болған. Олардың 600-ге дейін ұсақ малы (қой, ешкі) және де 30 бас ірі қарасы (жылқы, түйе) болған. 1916 жылы «жұт» кезінде барлық малынан айырылып, бірден кедейге айналып, 20 шақты бас ұсақ малы және бір түйесі мен бір аты ғана қалды. Сол кезден бастап біздің отбасымыздың жұмысқа жарамды мүшелері: ағайынды Әлтай, Пазылбек, Омарбек, Зиябек, Байжан, Асанбек, Қойбағар – барлығы әйелдерімен бірге жұмысқа жегілген болатын. Олар жазда уақытша астық жинаумен, қыс айларында Қызылқұмда сексеуіл дайындаумен айналысып жан бақты. Әкемнің жасы 85-те болғандықтан, жұмысқа жарамсыз болды, ортаншы ағам Зиябек шаңырақ иесі болып қалды. Менің анам бұрыннан кедей қызы еді. Ата-анам және бауырларымның ешқайсысы сайлау құқығынан айырылған емес, еңбекші шаруа қатарында болды.

1931 жылы асыра сілтеу кезінде рушылдықтың кесірінен, жеке бас араз­дық орын алып, колхозда бір-бірі­мен есеп айырысудан кейін ағам Па­зылбек және әкем Бек колхоздан заңсыз шығарылған болатын. Артынша бай-кулак деп жер аударылды. Біршама уақыттан соң ҚазАКСР ОАК-тың арнайы келген тексеруінен кейін бұл әре­кеттер дұрыс емес деп табылып, Па­зылбек пен Бек Садықбековтердің құқықтары қалпына келтіріліп, колхоз мүшелігіне қайта қабылданды. 1933 жылы өмірбаянымды толтыру кезінде қателікке жол бергенім рас, әкемді орташа шаруа деп жазғанымды мойындаймын. Бірақ шындықты әдейі жасырайын деген ой менде мүлде болған жоқ. Жалпы, мен шыққан тегімді жасырған емеспін. Партия қатарына өтер кезде де, тексеру кезінде де шындық жағында болдым. Ол жөнінде жауапты қызметтерде жүрген кезімде Крайкомды да, ҚазОАК-ті де ескертіп отырдым».

Сұлтанбек 1937 жылы 25 маусымда тұтқынға алынып, оған «1925 жылдан бастап Қазақстанда әрекет еткен буржуазияшыл-ұлтшыл, террористік және контрреволюциялық ұйымның белсенді мүшесі болды, ұйым басшылары С.Қожановпен, Т.Рысқұловпен, Н.Нұрмақовпен, С.Есқараевпен, Т.Жүр­геновпен және И.Тоқтыбаевпен бірігіп, байланыс жасай отырып, кеңес билігін құлатып, Қазақстанды КСРО-дан бөліп алуды көздеді және буржуазиялық қазақ мемлекетін құруға әрекет жасады», деген жала жабылды. Сонымен бірге «1929-1930 жылдары Сарысу, Со­зақ, Қы­зылқұм, Шу аудандарында орын ал­ған көтерілістерді тікелей ұйымдас­ты­руға атсалысты», деген де айып тағылды.

Тек 1958 жылы 14 мамырда КСРО Жо­ғарғы сотының Әскери Коллегия­сы­ның шешімімен қылмыстық іс тоқ­та­тылып, С.Садықбеков біржолата ақ­талған.

Сұлтанбек Садықбековтің аз жасаған ғұмырында (небәрі 34 жас) атқарған қызметі ұшан-теңіз. Өкінішке қарай, оның ел үшін атқарған қызметі ескерусіз қал­ған. Ал оның Алаш зиялыларымен қа­рым-қатынасын зерттеу – алдағы уа­қыт еншісіндегі іс болар деген ойдамыз.

Сейдехан ӘЛІБЕК,

М.Әуезов атындағы

ОҚУ колледжінің директоры,

тарих ғылымдарының докторы