Халің қалай, қазақ анимациясы?

Олардан қалыс қал­май келе жатқан Қытай мен Ресей мульт­фильмдерінің нарыққа шық­­­қанына жарты ғасырға жақын­дап қалды. Іші тұнған идеология. Ал Қазақ­стан әлемдік өзгерістерге ­терезеден қарап отырғандай. Ақи­қаты сол, аудиторияны қазақ тіліндегі анима­циялық контентпен қамтамасыз етуге қауқарсыз. Біз бүгін осы мәселенің себебіне үңіліп көрдік.

Қазақфильм

«Қазақ анимациясы» студиясын ашпақ

Шындығында, себеп көп. Мемлекетті кінәлай жөнелейік десек, шама-шар­қынша қолдау көрсетіп жатқанын айтады. Мамандарды айыптайық десек, бұрынғымен салыстырғанда бәсі биік, танымы тереңдей түскен. Даму бар, тек шеңбер ішінде ғана.

Осыған дейін ұлттық анимацияның дөңгелегі әлі де батпақтан шықпағаны басылым беттерінде талай рет жазылды. Әйтсе де жартастың жылжитын түрі жоқ. Бір-бірімен бәсекеге түскен еліміздегі 5-6 студияның жыры жылда айтылып жа­уыр болғалы қашан!? Баяғы «бірақтың» айналасынан ары аса алмай отырмыз. Сондықтан біз Мәдениет және спорт министрлігіне арнайы са­уал жолдаған болатынбыз. Әңгі­меміздің әлқиссасын содан бастасақ.

«Тәуелсіз Қазақстанның тарихын­да­ғы отандық анимация ұзақ уақыт бойы ше­­­телдік табысты жобалардың кө­лең­ке­сін­де жүрді. Көрермендер ерек­ше бай­­­қаған жо­ба­лардың бірі – «Ер Төстік пен Айдаһар» атты алғашқы 3D-мульт­­фильм. Одан ке­йін жарыққа шық­қан «Күл­тегін» мен «Мұз­балақ» толық­метр­лі мультфильмдері ілге­рі­­лету стра­­тегия­сы­ның жоқтығынан қазақ­стан­­­­дық прокатта аса көріне қоймады. Осы­­­лайша, отандық мультипликация үл­кен эк­ранда көріну мүмкіндігінен айырылып, то­лы­ғымен телевизиялық фор­матқа ауысты.

Бірақ қазіргі таңда, алға жылжу бай­қалады. Анимация саласы ақырындап дамып келеді. Елімізде бірқатар ани­ма­циялық студия қызмет етуде, оның ішін­­де Astana film жастар киностудия­сы, Khan Comics студиясы, «Адай Про­дакшн анимациялық студиясы», Dala ani­mation, «Ырысы Ақ Қазақстан» ком­пания­лары бар. Дегенмен анима­ция­ны шығаратын ең ірі орталық «Қазақ­фильм» киностудиясының жанындағы «Анимациялық кино» шығармашылық бірлестігі болып табылады. 1991 жылдан бастап 2016 жылға дейін «Қазақфильм» киностудиясы 70-ке жуық анимациялық фильм шығарған (оның ішінде 1 анима­ция­лық сериал және 1 толықметрлі ани­ма­ция­лық фильм).

Сонымен қатар 2022 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметі алдағы уақытта қа­­был­дайтын «Ұлттық рухани жаңғы­ру» ұлт­­тық жобасының аясында бала­ларға ар­­налған сапалы анимациялық фильм­дер мен контентті шығару мақ­са­тын­да «Шә­кен Айманов атындағы «Қазақ­фильм» ки­но­­студиясының базасында «Қазақ ани­ма­циясы» студиясын ашу жос­пар­лан­ған». Бұл министрліктің бізге берген ­жауабы.

 3D мамандар даярлайтын тәжірибелі мұғалім жоқ

Қайбір жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ мультфильмдері жа­йында сөз қозғап, бұл саланы дамытуға мән беру қажеттігін ескерткені есімізде. Осыдан кейін қазақ анимациясы қайта жанданғандай болып, біршама жұ­мыс қолға алынған еді. Бірақ уақыт өте ке­ле жоспарлы жұмыстар жалғасын тап­пады. Неліктен? Әрине, құзырлы ме­ке­мелер мен тұлғалар бұл саланы ілге­рі­летуге мүд­делі болмағандықтан. Десек те, қарап жат­қан аниматорлар жоқ. Қолдарынан кел­генше, ұлттық анимация көшін алға сүй­реп келеді. Соның бірі – режиссер-ани­матор Жанадiл Бай­дар­бек. Маманның сө­зіне сүйенсек, елі­мізде анимация саласы ен­ді көктеп келе жатқан жеміс ағашы секілді.

«Қазақ анимациясының қазіргі жағ­дайын айтатын болсақ, соңғы 10 жылда жеке анимациялық студиялардың қатары көбейді. Бірақ сол студияларға 2D, 3D анимация жасайтын кадрлар же­тіс­пейді. Елімізде режиссер-анима­тор мамандарын даярлайтын үш-ақ оқу оны бар. Атап айтсақ, Алматыдағы Темір­бек Жүр­генов атындағы Ұлттық өнер ака­де­­миясы, елордадағы Қазақ Ұлттық өнер университеті және Шым­кент қаласын­дағы Әбілхан Қастеев атындағы Өнер және дизайн колледжі. Осы оқу орындарында режиссер-анимация кафедрасын жылына жалпы 20-30 студент бітіреді. Өкінішке қарай, сол жас мамандардың 80 пайызы басқа салаға кетсе, тек 20 па­йызы анимация саласында жұмыс істеп жатыр. Сол 20 пайыздың жартысынан көбі режис­сурамен айналысса, 5 пайызы ани­матор (мультипликатор) міндетін атқарады. Жүйелі түрде 2D аниматор тәрбиелейтін білікті бір-екі ғана ұстаз бар. 3D мамандар оқытатын тәжірибелі мұғалім жоқ», дейді Ж.Байдарбек.

Оның айтуынша, қазіргі таңда 3D ани­­мациялық фильмдер әлемде үлкен сұра­нысқа ие. Қазақстан техникалық жа­ғынан «Уолт Дисней», PIXAR, Ресей мен Қытай компанияларынан 40-50 жыл артта қалып келеді.

Соңғы уақытта анимация саласына қы­зығып, оқып үйренгісі келетін жас­тар­дың қарасы көбейген. Олардың дені ше­телдік мамандардан онлайн дәріс алып, тәп-тәуір маман атануда. Әйтсе де білімін шыңдаған соң, отан­дық туын­дыларға қатыспай, шетел асып, сол жақ­тағы ірі компанияларға жұ­мыс­қа орналасады. Бүгінде біршамасы қа­шық­тан онлайн жұ­мыс істеп жатыр. Себе­бі Қазақстанда ани­маторлардың еңбек ақы­­сы шетелмен са­лыстырғанда 10-20 есе аз бағаланады.

Нарыққа шығу үшін арнайы кадр­лар тартып, шетелден білікті маман шақырып, тәжірибе алмасу керек. Ше­телде өткен фестивальдардан жүл­де алып жүрген 2D анимациялық фильм­деріміз бар, бірақ өзгемен бәсе­келес болатындай дәрежеде емес. Кино­про­каттан қаржы жинайтын қауқары жоқ. Мұны осы саланы дамытуға үлес қо­сып жүрген, 3D анимациясы бойынша шәкірт тәрбиелеп жатқан мультипликатор, Quantfilm кино­студиясының директоры Талас Оразбай тарқатып айтып берді.

«Анимациялық фильм шығаруда­ғы сценарий жазу, режиссура идеясы әлі де толық піспей жатыр. Былайша айтқанда, техникалық мамандар жоқ. Білікті маман болу үшін үлкен мектептен өту керек. Бүгінде 5 жыл оқып, менің компаниямда жұмыс істеп жатқан балалар бар. Олар теориялық жағынан мықты болғанымен, практикада кемшін түсуде. Жалпы 3D анимация туралы танымы аз болса да, жетіліп келеді. Муль­типликацияда 3D техникасы ерекше сұранысқа ие. Балалар Youtube-тан шетелдің мультфильмдерін көріп өсіп келе жатыр. Себебі олардың талғамы жоғары. 6 жастан кейінгі балалар көбінесе 3D фильмдер көреді. Әлем­де де солай. Сол үрдіске ілесу үшін 3D өндірісін дамытуымыз керек. Мысалы, мен жарты жылдық оқу бағдарламасын жасап шықтым. Курстың мазмұны бар­ған сайын дамып, кемелденіп келеді. Ал оған ағылшын тілін қосып, тіпті де кеңейтетін болсақ, бір жылдық курс бо­лайын деп тұр. Ол кезде толыққанды маман даярлайтын деңгейге жетеміз. Бі­рақ бір жыл оқытуға біздің де, оқушы­ның да жағдайы жете бермейді», дейді Т.Оразбай.

 Ресей мамандары тағылымдамадан өтуді ұсынды

Министрліктің БАҚ-пен байланыс департаментінің бізге берген мәліметі­не иек артсақ, Ұлттық киноны қолдау мем­­лекеттік орталығы анимация саласын дамытуға барынша жағдай жасау­да. Мәселен, былтыр аталған орталық онлайн режімде өткізілген ÁMEN ани­ма­циялық фильмдер фестивалінің серік­тесі болған. Бұл фестивальға Түркия, Әзербайжан, Түрікменстан, Өзбек­стан, Қырғызстан, Татарстан мен Баш­құрт­станнан аниматорлар қатысқан екен.

ÁMEN-2020 шеңберінде алдыңғы қатардағы отандық және шетелдік муль­ти­пликаторлардың шеберлік сыныптары мен тренингтері өткізілген. Сон­дай-ақ «Рухани жаңғыру» қазақстандық қоғамдық даму институтының қаты­суы­мен «Қазақ ани­мациясының өзекті мәселелері» және «Түркі елдеріне ор­тақ қайраткерлер туралы халықара­­­­лық ани­мациялық жоба» атты дөңгелек үстел де ұйымдастырылған. Оған қоса, «Қазақфильм» киностудиясы­мен ­бір­ле­сіп, отандық аним­ация тари­хын­дағы ең үздік 30 картинаны қамтитын (1960-2020) қазақ­стан­дық анимацияның ретро­с­пективасы жи­нақталған екен. Оның ішінде отандық анимацияның негізін қалаушы Әмен Қайдаровтың жұ­мыстары да бар.

Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы Ресейдің Анимациялық кино қауымдастығымен ынтымақтасып, ани­ма­циялық киноның барлық маманда­рына арналған жаһандық форумға қа­зақстандық аниматорларды шақыр­ған. Онда анимациялық фильмдерді жа­сау­­дың ерекшелігі туралы ақпаратты тіке­лей әлемнің алдыңғы қатарлы маман­дарынан алуға бірегей мүмкіндік бері­ліпті. Қатысушылар Disney, Warner Bros және басқа да әйгілі студиялардың әлемдік ауқымдағы сарапшыларымен бір­ге онлайн режімде мазмұнды үш күн­ді өткізген. Бұл игілікті істердің бәрі сала­ның ілгер­леуіне септігін тигі­зеді деген ойда­мыз. Айт­пақшы, ресей­лік білікті маман­дар қазақ­стандық сту­денттерге ресей­лік сту­дия­ларда тағы­лымдамадан өтуді ұсы­нып­ты. Алдағы уақытта бұл үрдіс жүзеге аспақ.

Иә, ұлттық анимацияның дамуына әлі талай уақыт керегі анық. Десе де, осы саланың маңызы мен мазмұнын қо­ғамның санасына сіңіру қажет. Оның ба­лалардың ойлау өрісін кеңейтіп, қазақы тәрбиеге қазық байлап, тіпті ұлт идеологиясына қызмет етері сөзсіз. Оған үлгі жоғарыда айтылған алып державалардың әрекеті. Қараңызшы, қазіргі балалар шытырман оқиғалы сюжетке құрылған дүниелерді сүйіп тамашалайды. Шетелдің қолдан жасалған батырларының ерлігіне сүйсінеді, одан қалса соларға еліктейді де. Ал мұндай анимацияға сұранып тұр­ған қазақтың шығармалары, эпостық және лиро-эпостық жырлары, ертегілері жетерлік. Ендеше олақтық өзімізден. Бізге дәл қазір анимациялық кейіпкер ауа­дай қажет секілді. Ал оны өмірге әкелу үшін әлі қанша уақыт күтеді екенбіз.