Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың биылғы халыққа арнаған Жолдауы елімізде жүргізіліп жатқан демократиялық процестерге тың серпін берді. Маңызды құжатта Жаңа Қазақстанның келбеті, оны құру бағытында тұрған міндеттер және ол міндеттерді шешу жолдары анық көрсетілді.
Айтылған бастамалардың көпшілігі Ата Заңда бекітілген қоғам мен мемлекеттің негіздерін қозғайды. Осы мақсатта құрылған арнайы жұмыс тобы Конституцияға түзетулердің жобасын ұсынды. Жұмыс тобының құрамына мемлекеттік органдармен қатар үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері және елге танымал заңгер ғалымдар енді.
Заң жобасында бүгінде елімізде қалыптасқан «суперпрезиденттік» басқару нысанына қатысты мәселе бар. Бұл мақсатта Мемлекет басшысы өзінің бірқатар өкілеттігін басқа органдарға береді немесе олармен келісе отырып атқарады.
Парламент пен жергілікті өкілді органдардың рөлін күшейту көзделген. Палаталардың жасақталу тәртібі мен олардың функцияларында елеулі өзгерістер бар. Президенттің Сенаттағы квотасы он бестен онға дейін қысқартылып, оның бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясы ұсынатын болады. Мәжіліс сайлауына аралас сайлау жүйесі енгізіледі. Заң қабылдау құқығы негізінен Мәжіліске тиесілі болады. Сенатқа Мәжіліс қабылдаған заңдарды мақұлдау немесе мақұлдамау құқығы беріледі.
Реттейтін мәселелердің заңдылығын ескере отырып, конституциялық заңдарды палаталардың бірлескен отырысында қабылдау қолдау тапты. Үкіметке адам өмірі мен денсаулығына, мемлекеттің қауіпсіздігіне, басқа да құндылықтарға айрықша қауіп төнген жағдайда заң күші бар нормативтік құқықтық актілер қабылдауға құқық берілді.
Жобаның ауқымды бөлігі адам құқықтары мәселелеріне арналған. Өткен жылы Қазақстанның Қылмыстық кодексінен және басқа заңдарынан өлім жазасы алынып тасталды. Енді бұл ұғым Ата Заңнан да жойылып отыр. Осылайша Қазақстан іс жүзінде де, заң жүзінде де өлім жазасы жоқ мемлекет деп айта аламыз.
Омбудсмен институты туралы жеке бап қарастырылды. Азаматтардың өтініш беруіне жол ашып, Конституциялық Кеңесті Конституциялық сотқа айналдыру бастамасын ерекше атап өткім келеді.
Конституциялық сот төрелігі бойынша дүниежүзілік қауымдастыққа мүше 118 елдің 70-нде осындай институт құрылған. Он екі мемлекетте Конституциялық Кеңес жұмыс істейді, қалғандарында бұл функцияны жоғарғы соттар және басқа органдар жүзеге асырады.
Осы орайда Қазақстан әлемдегі ең кең тараған және тиімді модельді таңдап отыр. Конституциялық бақылау органдары Ата Заңның талаптарын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Бұл негізінен Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме беру, конституциялық дауларды шешу, қолданыстағы заңнаманың конституциялық талаптарға сәйкестігін тексеру арқылы жүзеге асады.
1995 жылы Конституция қабылданғаннан кейін елімізде Конституциялық Кеңес жұмыс істеп келеді. Осы жылдары аталған кеңес елімізде құқықтық мемлекет қағидаттарын орнықтыруға елеулі үлес қосты. Оның шешімдері алдағы уақытта да өзінің заңдық күшін сақтайды. Алайда заман ағымы жаңа талаптар қойып отыр. Конституциялық реформалар тәжірибесі мен соңғы онжылдығын талдау азаматтардың конституциялық бақылауға қол жетімділігін кеңейту үрдісін көрсетіп отыр. Ол арқылы азаматтар заңнамалық қайшылықтарды шешуге және құқық үстемдігін бекітуге атсалысады. Халықаралық құқық қорғау құрылымдары мен көптеген мемлекет азаматтардың тікелей конституциялық шағымы институтын енгізгенді қолдайды. Соңғы уақытта мұндай соттар Түркияда, Мажарстанда, Украинада, Литвада және басқа мемлекеттерде енгізілді.
ТМД кеңістігінде Әзербайжан, Армения, Ресей мемлекеттерінде конституциялық соттар азаматтардың шағымдары бойынша нақты бір дауды шешу кезінде қолданылған заңның конституцияға сәйкестігін тексереді. Өткен жылы Өзбекстанда жеке және заңды тұлғаларға конституциялық сотқа жүгіну құқығы берілді. Сонымен қатар бұндай мүмкіндікке бала құқықтары және кәсіпкерлердің құқығын қорғау туралы уәкілдер де ие болды. 2021 жылы Қырғыз Республикасында да негізгі заңдарына өзгерістер енгізіліп, конституциялық палатаның орнына Конституциялық сот құрылды.
Азаматтардың конституциялық шағымы жақында ғана Беларусь Республикасында өткен конституциялық референдумда қарастырылды. Осы уақытқа дейін Қазақстан азаматтары Конституциялық Кеңеске тек соттар арқылы жүгіне алды. Яғни сот іс процесінде нақты істі қарау кезінде осындай өтінішпен жүгінді. Бұл өтініштің тағдырын судья шешті. Бұл тәртіп тиімді жұмыс істеген жоқ. Енді азаматтар Конституциялық сотқа тікелей жүгіне алады. Осы жаңалықты «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасының құрамдас бөлігі ретінде қараған жөн.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, азаматтардың конституциялық шағымы мен соттардың өтініштерін қатар қолдану адам құқықтарын қорғау тұрғысынан ең тиімді тетік болып отыр. Сонымен қатар мұндай мүмкіндік бас прокурор мен Адам құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілге де берілді. Бұл институттар өздерінің өкілеттіктерін атқару кезінде адам құқықтарына нұқсан келтіретін заңнаманың кемшіліктері, олқылықтарымен жиі кездеседі. Сондықтан Конституциялық сот арқылы оларды жою мүмкіндігі туындайды. Бұл конституциялық өзгерістер қабылданған жағдайда Мемлекет басшысы жариялаған «Екінші республика» идеясын іске асыруға берік құқықтық негіз қаланады. Саяси-құқықтық жүйеде мемлекеттік құрылым институттарының қарым-қатынастары, өзара әрекеттесу тетіктері және халық алдындағы жауапкершілігі артады.
Жалпы, Мемлекет басшысының идеяларын іске асыру құқықтық жүйені Ата Заңға сәйкес пәрменмен дамытуға, азаматтардың конституциялық құқықтарының кепілдері мен елдегі заңдылық режімін нығайтуға, халықтың мемлекеттік институттарға деген сенімін арттыруға мүмкіндік береді.
Бақыт НҰРМҰХАНОВ,
Арнайы жұмыс тобының мүшесі, Конституциялық Кеңестің аппарат жетекшісі