Маңғыстау күрделі мәселелердің тоғысқан нүктесіне айналды. Кеше ғана Маңғыстау облысының донор аймақ қатарынан сусып төмен түсіп, субвенция алатын облыстар санатына енгені белгілі болды. Бұл – облыс экономикасының барынша нашарлап, өңірдің өз қаражаты өзіне жетпей, аймақта кіріс азайғандығының көрсеткіші. Осы орайда ұзақ жыл өндіріс саласында еңбек еткен, облыс өндірісіндегі, экономикасындағы түйткіл мен тетікті жетік білетін, кезінде Маңғыстау облысы әкімінің бірінші орынбасары қызметін атқарған Аманкелді АЙТҚҰЛОВПЕН әңгіме өрбіткен едік.
– Аманкелді Бердаманұлы, облыс әкімінің бірінші орынбасары болып жүрген кезіңізде Маңғыстау облысында автокөлік жолдарын заманауи талапқа сай жөндеу жұмысын қолға алдыңыздар, ұмытпасам 285 млн доллар шамасында қаржы бөлініп, облыс аумағындағы негізгі жолдарды жөндеу жұмыстары басталды. Бірақ жол жөндеу жұмыстары толық аяқталған жоқ, нақтырақ айтсақ Жаңаөзеннен Түрікменстанға дейінгі жол жөнделмей, жұмыс тоқтады. Себебі неде деп ойлайсыз және бұл жұмыстарды жалғастыруға мүмкіндік бола ма?
– Иә, киім-кешек, азық-түлік түрлері түгелге дерлік сырттан тасымалданатын Маңғыстауда жол жағдайы өте нашар болатын. 2009 жылы Үкіметке Маңғыстау облысында республикалық, халықаралық маңызы бар жолдарды жөндеу туралы ұсыныс-жоба енгіздік. Барлық экономикалық қажеттілігі мен шығындарын жан-жақты саралай келе, бір бағыттарда жаңа жол салуға, келесі бағыттарда ескі жолдарды жөндеуге рұқсат етілді. «Азия даму банкінің» қаржыландыруы негізінде Бейнеу – Жетібай, Бейнеу – Өзбекстан, Жетібай – Ақтау, Жетібай – Өзен, одан әрі қарай Өзен-Түрікменстан жолдарын жөндеу жұмыстары басталды. Қазір жаңғырған заманауи Бейнеу – Жетібай, Жетібай – Ақтау, Жетібай – Өзен, Бейнеу – Өзбекстан бағытындағы жолдардың игілігін халық көріп отыр. Бірақ жобаның Өзен-Түрікменстан бағыты іске аспай қалды. Дегенмен кезінде қаражат толықтай бөлінген болатын, мәселені салалық министрлік шешуге тиіс. Өзен-Түрікменстан бағыты бойынша да жол салу мәселесі өзектілігін жойған жоқ, министрлік, өзге де құзырлы орындар қолдаса жұмысты жалғастырып, жаңа жолды халық игілігіне ұсынғаны дұрыс болар еді. Өйткені қоғамда, экономикада оқшау ешнәрсе жоқ, өндіріс, сауда, нарық, яғни баға, халықтың әлеуметтік ахуалы – барлығы бір-біріне әсер ететін және бір-бірін толықтыратын салалар. Біздегі халық ренішпен жиі айтатын және тұрғындарға қиындық туғызып жүрген қымбатшылық мәселелерін тасымалға мүмкіндік беретін жолды жөндемей толық шешу мүмкін емес.
– Маңғыстаулықтар үшін басты мәселенің бірі – МАЭК-ке қатысты болып келеді. Халық тұтынатын, халыққа барынша қажетті өнімдердің бағасы жиі көтеріліп, тіпті республика бойынша ең қымбат тарифтік төлем деңгейіне жетті. Тұрғындарды бағасы қолайлы, қолжетімді электр энергиясымен және ауызсумен қамтамасыз етуді шешу жолдары бар ма?
– Еліміздің бірыңғай электр энергиясын қамту жүйесінен Маңғыстауға энергия тасымалдап кіретін бірде-бір сым жоқ, керісінше Маңғыстаудан көрші Атырау облысы мекендеріне қарай шығатын жүйе бар және бұл желімен Атырауға 50 мВт электр энергиясы экспортталады.
Облысқа электр энергиясын импорттаушы жүйенің жоқтығы жылдар бойы халыққа, өндіріске мігірсіз қызмет көрсетіп келе жатқан, бүгінде қондырғылары 80 пайызға дейін ескірген МАЭК-ке қосымша салмақ артады, ал жүгін көтерісіп оны «демалтатын», қажеттілікке байланысты күрделі жөндеулерге тоқтатуға мүмкіндік қарастырылмаған. Тозығы жеткендіктен МАЭК қызметі апатты жағдайда жұмысын тоқтатар болса, облыс тұрғындарын ауызсу, электр энергиясы сынды қажеттіліктермен қамтамасыз ету мәселесі тығырыққа тіреледі.
Қоғамдық тыңдауда айтылғандай, МАЭК тарифтерін көтеру арқылы мекемеге күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізгісі келеді. Бұл, бір жағынан дұрыс, екінші жағынан, қате. Неге? Бағаны көтергенмен, ол күрделі жөндеу өткізуге, ыңыршағы айналып тұрған қондырғыларды ауыстыруға жетпейді. МАЭК-тің бағаны көтеруі уақытша өзін-өзі алдауы дер едім. Бағаны көтермей-ақ мәселені шешудің екі жолы бар, біріншісі – шұғыл түрде Маңғыстаудың электр энергиясымен қамту жүйесін Қазақстанның электр энергиясымен жабдықтау бірыңғай жүйесіне қосу. Екіншісі – МАЭК-ке күрделі жөндеуді тариф арқылы емес, мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру. Бұл екі мәселе шұғыл шешілсе, облыс экономикасының қай саласы болса да мультипликативті тиімділік алар еді. Делдалдық мәселесіне келсек, бұл қызмет түрі қазіргі қолданыстағы заң бойынша реттелген, бірақ қызмет көрсету сапасының нашарлығы және жиі қымбаттауы тұтынушылардың ашу-ызасын туғызады. Өйткені бұл бағыт тұрғындардан тек ақша жинауға арналған болып тұр, проблеманың барлығы заң шығарушы органның назарын аударып, заңға делдалдық бойынша өзгеріс енгізуді талап етуде. Заңға қажетті өзгеріс енгізілмесе бұл мәселенің де осылай қала беретін қаупі бар.
– Сізден республикалық тұрғыда маңызды мәселеге айналған Жаңаөзен қаласының әлеуеті туралы сұрағым келеді. Мұнайлы қаланың халқын көшіріп жіберу мүмкін емес, олай болса, сіздің ойыңызша, қаладағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудің балама тетіктері қандай?
– Дұрыс айтасыз, Жаңаөзен тақырыбы – жанды тақырып, сол себепті қаладағы мәселелерді түпкілікті шешуге тырысу қажет. Меніңше, алдымен Жаңаөзен қаласының шекарасын қазіргі жеткен шегінде жабу керек, екіншіден, қала аумағында тұрғын үй салуды тоқтату және барлық тұрғын үйлерге күрделі жөндеу жүргізілуге тиіс. Мысалы, өзіңіз білесіз, қаладағы 1, 2, 3-шағын аудандардағы «галарейка үйлер» қандай жағдайда тұр? Бұл – өте маңызды. Қала аумағын әрі қарай кеңейту гуманитарлық апатқа алып келері сөзсіз. Қала мәселесі мектеп, балабақша, спорттық ойын алаңдарын салумен шешілмейді, ірілі-ұсақты өндіріс ошақтарын, халыққа өмір сүруін қамтамасыз ететін жұмыс көздерін ашу қажет. Өндіріс тек мұнай-газ саласы емес, Жаңаөзеннен тысқары шығарылатын, яғни жергілікті экспорт өнімдерге бағытталуға тиіс. Мысалы, Жаңаөзеннен қазіргі жұмыс істеп тұрған «Ақтау теңіз порты» еркін экономикалық аймағының» филиалын ашса инвесторлар, жергілікті кәсіпкерлер түрлі жеңілдіктерге ие болып, өз кәсібін өркендетер еді. Бұл тұрғындардың жұмыспен қамтылуына, өз кәсібін жасауына мүмкіндік берер еді. Жалпы, ЕЭА режімі, ол саладағы жеңілдіктер қала экономикасын дамытуға зор әсер етері сөзсіз. Бір кездері Жаңаөзен маңында Ботакөз деген ауыл болды, сол ауылдың орнынан халыққа тегін жер телімін беріп, жеке бау-бақша өнімін өсіруге жағдай жасау керек, сонымен қатар ауызсу мәселесін тез арада шешу қажет. Кезінде Өзен кен орнын реабилитация жасау бағдарламасы аясында Дүниежүзілік банктен алынған несие негізінде Жаңаөзенде су тұшыту зауыты салынуға тиісті еді, арты сиырқұйымшақтанып аяқсыз қалды. Осы бағытта су көздерін ашып, көкөніс, жеміс-жидек түрлерін өсіруге мүмкіндік жасалса, халыққа өте тиімді. Өйткені бабын тапса Маңғыстау жеріне бақша өнімінің қай-қай түрін де қиналмай өсіруге болады.
– Аманкелді Бердаманұлы, Маңғыстауды газды аймақ деп айтуға бола ма, келешекте өңірде газға қатысты мәселе туындауы мүмкін бе? Болуы мүмкін бұл тапшылықтың қалай алдын аламыз?
– Халықтың есінде бар ма, жоқ па, білмеймін, 2010 жылы Сайөтес ауылының тұсында түбекті газбен қамтамасыз етіп тұрған құбырдың 1 100 метрі жарылып, құбырлар макаронша шашылып қалды. Бұл газбен қамту жүйесінің техникалық жағдайының нашарлығын көрсетеді. Мұны проблема ретінде назарға алып, жаңа газ құбырын салу қажет. Осы құбыр болмаса МАЭК-ке де газ жеткізілмейді, ар жағы түсінікті деген сөз.
Маңғыстауда мұнай бар болғанымен, газ жоқтың қасы. Қоры өте аз, МАЭК те, тұрғындар да газды басқа өңірлерден алып отыр. Қазіргі таңда өңір жылына 2,2 млрд текше метрден астам газды пайдаланады.
Өңірді газбен қамтамасыз етудің балама жолы ретінде сонау одақ кезінде геологиялық зерттеу жүргізіліп қорға алынған Қансу, өзге де кен орындарын іске қосу қажет. Одақ кезінде технологиялық әлеуетке байланысты бұл кен орындарын игеру экономикалық тұрғыда тиімсіз болды, ал қазір мұнай-газ өндірудегі технологиялар қарыштап дамып кетті. Міне, осы технологияны пайдаланып, инвестор тартып жұмысты бастасақ, кішігірім кен орындары жұмыс көзін ашуға және мемлекет бюджетіне қосымша табыс табуға көмектесетіні сөзсіз. Кен орындарындағы газ қоры өңірдегі газға қатысты туындауы мүмкін тапшылықтың алдын алуға себі тиер еді.
– Қошқар ата полигонын зарарсыздандыру неге жылға созылды? Әр жылдары бөлінген қаржының елде есебі жоқ. Бірақ улы көл – беті ашық күйінде басы ашық мәселе болып әлі келеді. Өкініштісі, жайбасарлықпен бе, әлде белгілі себептері бар ма, әйтеуір біз жоғалтқан әр жыл өңір экологиясына, халық денсаулығына орасан зиянын тигізіп жатқаны анық.
– Мемлекет қомақты қаржы бөліп отырғаны рас, бірақ сол қаржыны игеруді ұйымдастыру жағы нашар. Бұл салада еңбек етіп жүрген азаматтар бар, енді кешіктірмей қажетті шаралар алуға тиісті. Дұрыс айтасыз, бұл техногендік апатты дер кезінде жою – болашағымыз алдындағы ұлы жауапкершілік. Бұл көлді тұмшалау, зарарсыздандыру бағытында сан алуан пікір бар. Мысалы, бір кездері теңіз суымен толтырып жауып, тұз ұшпауы үшін судың деңгейін ұстап тұру қажет деген пікірлер болды. Ал қазір мамандар Ақшұқыр, Баянды ауылдарына жақын жерлердегі бақылау ұңғыларынан алынған сынамаларда радиоактивті қалдықтардың ізі бар деп айтып жүр. Көлдің бетін жабамыз ба немесе астына су жайылуына әрекет етеміз бе? Бұл – әзірге басы ашық мәселе. Дегенмен, зерттеуді тез аяқтап, ғылыми пікірлерді тиімді арнаға тоғыстыра шешім қабылдап, іске кірісетін уақыт жетті.
Әңгімелескен
Гүлайым ДӘУІТБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
Маңғыстау облысы