Ұлттық қор түсімі 100 млрд долларға жетуі мүмкін бе?

Мәжіліс депутаты Аманжан Жама­ловтың айтуынша, республикалық бюджет тапшылығын жабу және түрлі мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру үшін Ұлттық қор қаражатын пайдалану инвестициялық кірісті арттыру саясатына қайшы келеді. Ол қорды екіге – «Резервтік қор» және «Ұлттық қор – балаларға» деп бөлу керек дейді. Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент те Ұлттық қор тағдырына қатысты алаңдаушылық білдірді.

«Ұлттық қордың трансфертіне тәуелділіктен біртіндеп құтылуымыз қажет. Бір жылдан кейін қордың инвестициялық табысының жартысын балалардың есепшотына аудара бастаймыз. Сол кезде барша азаматтар Ұлттық қордағы ахуалды жіті қадағалап отыратын болады. «Әрбір азамат – ұлттық байлықтың иесі» деген сөз жай ұран емес. Бұл нағыз халықтық, қоғамдық бақылаудың басталғанын білдіреді», деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Мемлекет басшысы Үкімет пен Ұлттық банкке алдағы жеті жылда Ұлттық қордың активтерін 100 млрд долларға жеткізуді міндеттеп отыр. Жауапты һәм ауыр міндет. Қазір республикалық бюджеттің 30 пайызға жуығы Ұлттық қордың кепілді және мақсатты трансферті есебінен толығады.

«Биыл мемлекеттік бюджет тапшы­лығы Ұлттық қор трансфертін (4,5 трлн теңге) есепке алғанның өзінде 6 трлн теңгеден асып кетеді. Ұлттық қор трансфертінсіз бюджет тапшылығы 11 трлн теңгеге жетер еді», деп жазады телеграмдағы NRG_monitor каналы.

Мақсатты трансферт тек Президент рұқсатымен әлеуметтік ірі маңызды жоба­ларға жұмсалады. Мысалы, дағда­рысқа қарсы бағдарламалар. Мақ­сатты трансферт жыл сайын бөлін­бейді. 2018-2020 жылдар аралы­ғында алынған жоқ, ал 2021 жылы – 1,85 трлн теңге, 2022 жылы 550 млрд теңге алынды. Кепілді және мақсатты трансферт көлемі жыл барысында өзгере береді. Мысалы, 2020 жылы кепілді трансферт көлемі 2,7 трлн теңге деп бекітіліп, кейін 4,7 трлн теңгеге дейін көбейді. 2021 жылы мақсатты трансферт көлемі 1 трлн теңге болған, кейін 1,85 трлн теңге алынды. 2022 жылы да кепілді трансферт сомасы 2,4 трлн теңге болып, кейін ол 4,03 трлн теңге деп түзетілді.

Экономист Рахым Ошақбаевтың айтуынша, Норвегияның тәуелсіз қоры бүкіл әлем бойынша 9 мыңнан астам компанияның акциясына иелік етеді. Жаһанның қор биржаларында саудаланатын акциялардың 1,3 пайызы осы норвег қорына тиесілі. Жинақтаған қаржы көлемі 1 трлн доллардан асады. Біздің де әу бастағы мақсат тап сондай болған.

«Сол кезде (2000 жылы – ред.) қабылданған тұжырымдамаға сәйкес 2020 жылы Ұлттық қор көлемі 180 млрд долларды құрауы керек еді. 2014 жылдан бері қордың валюталық активі 77-ден 52 млрд долларға қысқарды. Бұл қор қаражатын бюджет тапшылығын жабуға белсенді жұмсаумен байланысты. Минус 25 млрд доллар, бұл – салықтардың тұрақты түсімін есепке алғандағы сома. Бірақ салықтан бөлек инвестициялық кіріс те болуы керек. Ұлттық қор активтерін Ұлттық банк басқарады. Қордың барлық дерлік қаражаты шетел нарықтарында орналасқан. Активтердің 93 пайызы валюталық портфельге тиесілі. 2019 жылға дейін қор активі консервативті бағытта үлестірілді, 2001-2018 жылдары активтердің орташа кірістілігі жылдық 3 пайызды құрады. 2018 жылы тіпті теріс мәнге ие болды (-2,64 па­йыз). 2019 жылдан бері активтер басқаша үлестірілді – 60 пайызы облигациямен, 40 пайызы кірістілігі жоғары активтермен. 2019, 2020 жылдары инвестициялық кіріс 7,4 және 7,6 пайызға жетті», дейді сарапшы.

Қаржыгер Расул Рысмамбетовтің ай­туынша, Ұлттық қор қаражаты – Үкімет үшін сұрауы жоқ су тегін ақшаға айналды.

«Ал да жұмсай бер – қорықпа» ұстанымы жұмыс істеп кетті. Шын мәнін­де, Үкімет түрлі жоба, ұлттық ком­па­ния­лар мен салық жинау арқылы эконо­миканы өзі жандандыруы керек еді. Алай­да ондай шаруаны істей алмады. Бюд­жет жобаларының қожайыны көп. Егер Үкімет Ұлттық қор қаражатын пайда­сыз жобаларға жұмсамағанда, қазір қорда 200 млрд доллардан астам қаражат болу­шы еді. Егер мүлде трансферт жаса­ма­ғанда 500 млрд долларға жеткізу мүм­кін болды. Үкімет өз жұмысын дұрыс істе­генде Ұлттық қорға тіпті мұқтаж бол­мас едік. ЭКСПО-ны ұйымдастыру үшін 2 млрд доллар кетті. Қайтарымсыз. Еш нәти­жесі жоқ қаптаған индустриялық жоба­­ қаншама. Қазақстандық автоөн­діру­шілерге, Түркістанды салуға, Ас­тана мен Ал­матыда ақылға сыйымсыз құ­ры­лыс­тарға аса көп қаражат берілді», дейді ол.

Ережеге сәйкес, егер Ұлттық қор активі ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) 30 пайызына дейін құлдыраса, онда қор қаражатын жұмсауға болмайды.

«Мамин үкіметі Ұлттық қорды қудалап, 30 пайыздық шектеуді алып тастауға тырысты. 2021 жылы Қазақстан ІЖӨ-сі 190 млрд доллар болды. Ұлттық банк басшысы маусымның соңында қор активі жыл басынан бері 3,4 млрд долларға төмендеп, 51,9 млрд долларды құрағанын айтты. Демек Ұлттық қор көлемі – ІЖӨ-нің 27 пайызынан сәл асады. Енді ақша шығаруға болмайды. Ұлттық қор қаражатын басқару концепциясын өзгерту керек. Үкімет Ұлттық банкке қысым жасап, ақша шығарып ала берудің соңы жақсылыққа апармайды. Ал Ұлттық банктің Үкімет пен Президенттен тәуелсіздік алуы – әзірге утопия. Сон­дық­тан Ұлттық қорды Ұлттық банк басқаруынан шығарған жөн. Ұлттық банкте инвестициялық корпорация бар, міне, соны бөліп алсын, ол Ұлттық қорды, БЖЗҚ, ӘМСҚ, МӘСҚ, тіпті РОП-ты («Жасыл Даму» АҚ – ред.) да басқарсын. Иә, бюджетті қаржыландыруға болады, бірақ тек нарықтық ставкамен. Үкімет өз шығынының жауапкершілігін сезінуі керек», дейді Р.Рысмамбетов.

Оның айтуынша, концепцияны да ауыс­тырмас бұрын алдымен Ұлттық қор қаржыландырған барлық жобаға аудит жүргізілгені дұрыс. Қаржыгердің пайымдауынша, әр доллар бойынша мына сұрақтар қойылуға тиіс: Кім ұсынды және жобаны кім мақұлдады? Жобаны қандай компания­лар жүзеге асырды? Кім бенефициар болды? Бұл қаражат қазір қайда және аталған жобалар ел үшін табысты болды ма?

2000 жылы құрылған Ұлттық қордың ресми сайты жоқ. Сондықтан трансферт, қара­жаттың қор нарығында орналастырылуы, қаржының қандай жобаларға жұм­салуы жайлы ақпараттарды білу мүмкін емес. Жұмбақ елдегі жұмбақ қордың жайы осындай.