Халықаралық менеджментті дамыту институты (International Institute for Management Development (IMD) 1989 жылдан бастап жыл сайын «World Competitiveness Yearbook» (WCY) әлемдегі бәсеке қабілеті туралы есепті жариялап отырады. Аталған құжатта бәсеке қабілетінің әртүрлі қырын өлшейтін 330-дан астам өлшем негізінде 64 елдің көрсеткіші салыстырылады. Мұндағы нәтижелер 57 институт желісі, бизнес-қауымдастық, мемлекеттік орган және ғалымдар арасында жүргізілген сауалнама мен 6400 басшының жауабына негізделген.
Зерттеу нәтижесі 2023 жылғы дағдарыс мемлекеттердің бәсекелік қабілетіне айтарлықтай әсер еткенін көрсетті. Деректер көрсеткендей, қазіргі геосаяси ахуал күрделі жағдайда ішкі энергия өндірісі тұрақты, орныққан логистикасы және сауда балансы бар аймақтар мен елдер өзінің бәсекеге қабілетін сақтай алды. Ал шикізат пен энергия импортына тәуелді елдер қиындыққа ұшырады.
Аталған зерттеуде мемлекеттердің бәсекеге қабілеті төрт негізгі фактор бойынша бағаланады:
Экономикалық нәтиже: ішкі экономиканы макроэкономикалық бағалау, жұмыспен қамту мен инфляция үрдісі. Үкімет жұмысының тиімділігі: мемлекеттік саясаттың бәсеке қабілетіне ықпал етуі. Бизнестің тиімділігі: бизнес-ортаның кәсіпорындарды инновациялық, табысты және жауапкершілікпен жұмыс істеуге ынталандыру деңгейі. Инфрақұрылым: мемлекеттегі негізгі технологиялық, ғылыми және адами ресурстардың бизнестің қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі.2023 жылғы рейтингте Еуропа елдері тағы да алға шығып, Дания, Ирландия, Швейцария, Нидерланд, Швеция сияқты аймақтың 5 мемлекеті дамыған он экономиканың қатарына енді. Дегенмен Германия, Франция және Ұлыбритания секілді державалар алғашқы жиырмалыққа енбей қалды. Рейтингтің көш басында нарық және сауда серіктестерімен қолжетімді жұмыс істейтін шағын экономикалар тұр. Данияның позициясы бәсекелік қабілет бойынша төрт тұрақты көрсеткішіне негізделген (бизнес тиімділігі – 1, инфрақұрылым – 2, үкімет жұмысының тиімділігі – 5). Ирландия рейтингте экономикалық нәтижесіне қарай жетінші орыннан бірінші орынға шықты. Швейцария бәсекелік қабілеттің барлық оң көрсеткішінің арқасында үшінші орында (Үкімет жұмысының тиімділігі және инфрақұрылым – 1, бизнес тиімділігі – 7, экономикалық нәтиже – 18) тұр.
Осы жылдың көшбасшылары – салыстырмалы түрде шағын экономикалар. Сәйкесінше қазіргі жылдам өзгеретін жаһандық экономикада бұл оларға тез әрекет етуге мүмкіндік береді. Өйткені құбылмалы ортада бағдарлану икемділік пен бейімделуді талап етеді. Федералды жүйе проблемасы мен заң шығару үдерісінің баяулығы АҚШ экономикасының біртіндеп әлсіреуіне әкелді. АҚШ 1997 жылдан 2009 жылға дейін рейтингте 1-орында болса, 2017 жылдан кейін үздік үштіктен шығып қалып, 2020-2022 жылдар аралығында 10-орынға, 2023 жылы 9-орынға тұрақтады.
Қазақстан бәсекеге қабілеті бойынша өз орнын 2022 жылмен салыстырғанда 6 позицияға жақсартып, 37-орынды иеленді. Рейтингтегі негізгі 4 фактордың Үкімет жұмысының тиімділігі (23) және Бизнес тиімділігі (31) бойынша еліміздің көрсеткіші жоғары, ал Экономикалық нәтиже (57) және Инфрақұрылым (47) жағынан Қазақстанның дамуы баяу болып отыр.
Зерттеуде жетекші мемлекеттердің көрсеткіші бойынша үкіметтерге келесідей нұсқаулықтар берілген:
- Икемді басқару және нарыққа қолжетімділік азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартады.
- Үкіметтің өз халқының әл-ауқатын қамтамасыз ете алуы – басты табыс факторы.
Бұған үкіметтің, нарық көшбасшыларының экономикалық жағдайға және тұрақтылыққа қарай өз саясатын бейімдеуі кіреді. Жалпы, экономика да, жеке бизнес те икемділіктен пайда көреді, өйткені бұл құбылмалы өзгерістерге жауап ретінде дәстүрлі емес шешім қабылдауға және жоспарды өзгертуге мүмкіндік береді.
Жалпы, әлем мемлекеттерінің бәсекелік қабілет рейтингі жыл сайын жарияланып отырады. Экономикалық нәтиже, үкімет жұмысының тиімділігі, бизнес тиімділігі мен инфрақұрылым сынды негізгі факторларды есепке алады. Ғалымдар, сарапшылар мен саяси шешім қабылдаушылар үшін мемлекеттердің бәсекеге қабілеті туралы әлемдік деңгейдегі есеп. Аталған рейтинг сарапшыларға мемлекеттердің даму динамикасын талдауда, ғылыми сараптауда бірден-бір көмекші құрал болады.
Мемлекет
2019
2020
2021
2022
2023
Қазақстан
34
42
35
43
37
Қытай
14
20
16
17
21
Үндістан
43
43
43
37
40
Түркия
51
46
51
52
47
Моңғолия
62
61
60
61
62
(Соңғы 5 жылдағы Қазақстанның рейтингтегі орны)
Бауыржан СЕРІКБАЕВ,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы