Мұхтар Әуезов мәтінінің астарына бойлау

Еліміз егемендік алып, тоталитарлық ре­жімнің түрлі тұсауларынан, жан-жағы­мыз­ды қаптаған саяси құрсауларынан шіде­рімізді үзіп, рухани тәуелсіздік алғалы бері ұлы суреткеріміз Мұхтар Әуезовтің әлемі­не деген көзқарасымыз да өзгеріп, оның классикалық туындыларын жаңаша көз­қа­распен оқып, тоқи бастадық. Кеңестік кезең­дегі әдебиеттану ғылымындағы бас­ты­ тәсіл социалистік реализм әдісінен ары­лып, енді оларды сөз өнерінің таза әде­би, ғылыми теориялық талап-шарттары бо­­йынша бағалап, көркемдік құндылық ре­тін­­де таныдық.

Кеңестік кезеңде біржақты талданған көркем дүниелер қазір түп-тамырымен өзге­ріп, тіпті қарама-қайшы келетін бағытта өріс ала бастады. Соның бірден-бір дәлелі бел­гілі қаламгер Әмірхан Меңдекенің «Жал­ғыздық, сені қайтейін...» деген кітабына енген Мұхтар Әуезовтің «Әйел һәм еркек», «Жал­ғыздық сені қайтейін», «Әуезов және... әйел айырбас­тау» атты аттарының өзі еріксіз назар аударатын мақалалары. Көле­мі жағынан да көтеріп отырған күрделі мәсе­лесі тұрғысынан да бұларды жай ғана мақа­ла емес, бүгінгі мұхтартану саласының үл­кен тақырыбын көтерген соны саралау, зер­де­лі зерттеу, тың талдау деп қабылдаған оңды.

Кітаптың беташары болған «Әйел һәм еркек». Мұхтар Әуезовтің «Қаралы сұлуы» хақында» атты мақаласында: «Қара­лы сұлудың» ауға оралған алтын балық­тай зейініңді аударып әкететін сиқыр­лы­ күшінің сыры неде?» деген сауал тас­тап,­ соған жауап іздеу барысында біраз ізде­ністер жүргізеді. Бұл әңгімені «...қазақ әдебиеттануының арсеналындағы әдіс-тәсілдер мен үлгі-үрдістердің ая-айна­ла­сында ғана қарастыруға әсте болмайды..», дейді. Неге? «Бұған «Қаралы сұлу көн­бейді». Оған біз ойлағандай ұлт­тық әдебиеттану ғылымының талдау тәсіл­дері, ғылыми әлеуеті емес, Әуезовтің сурет­кер­лік­ сиқыры көнбейді екен..

Автор әлем әдебиетіндегі әйел мен еркек тақырыбына арналған көркем шығармаларды шарлай келе өзіміздің де осы тақырыпта тұңғыш роман жазып өз кезеңінде рухани төңкеріс жасаған Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілегіндегі» бір күнде бүлікшілердің зорлығына түсіп, тіпті бөтен адам болып өзгерген, қазақтың қыз баласына тән әдептен озып, түрлі бұзақы ойларға ерік беретін бойжеткен Ақбілектің ішкі ойларына, ешкім жоқта мазасын алатын монологтерге тоқталып, өз сауалына жауап алғысы келеді.

М.Әуезовтің «Қаралы сұлуындағы» Қарагөздің ішкі психологиялық ахуалын салыстыра келіп: «Мұқият зер салып бай­қасаңыз, Ж.Аймауытовтың Ақбілегі мен М.Әуезовтің «Қаралы сұлуындағы» Қара­гөздің бітім-пішінін психологиялық тұр­ғыдан тереңдете түскен, я болмаса осы бейнелердің жасалу жолы мен жара­лу­ баянын генезистік-психологиялық, көр­кем­дік-пәлсапалық тұрғыдан одан әрі дамыт­қан, байытқан елеулі образдарды қазақ әде­бие­ті­нен кезіктіре алмайсыз», дейді (384-б.).

Аталған екі жазушыға, оған Мағжан Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсін» қосыңыз, үшеуі де ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасының көшбасында тұрып-ақ осын­дай күрделі, әлем әдебиетінде сирек кездесетін адамның таза табиғатына тән физио­логиялық, психологиялық, эмо­ция­лық­ сезімдерге бай көркем бейнелер галереясын жасаған. Оларға дейін ешкім мән бере қоймаған әйел затының табиғатындағы жеке сезімдерге, түрлі әлеуметтік, қоғамдық қай­ғы-қасірет болғанда тартатын жан азабын, тәни ауыртпалықтарды, сыртқы көз сезе де, біле де бермейтін ішкі сезім иірім­де­рін, жат жыныс иесінің бөгде жұрт біле бер­мей­тін табиғатындағы тылсым сырларды сон­шалықты шебер суреткерлікпен, кәсіби көр­кемдікпен өрмекшінің өрнегіндей нәзік нақыш­тармен бейнелей білуі, сөз жоқ, асқан білгірліктің белгісі.

Әлемдік әдеби кеңістікте кеңінен танымал модернистік бағыттағы көркем дүние­лердің біздің әдебиетімізде сол ХХ ғасырдың басында-ақ молынан көрініп, ешқандай «измге» көне қоймаған бүкіл адамзаттық құндылықтарды бейнелеп, өз кезеңіндегі идеологияға деген ішкі қарсылығын танытқан көрнекті суреткерлер Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романы мен Мұхтар Әуезовтің «Қаралы сұлуын» салыстыра отырып, тіршіліктің тұтқасы болған әйел мен еркек арасындағы табиғи физиологиялық, тәндік, рухани, моральдық, психологиялық құбылыстар бұл еңбекте терең талданған. Әдебиетші Әмірхан Меңдеке Шығыс және Батыс ойшылдары мен бүкіл қаламгерлерінің әйел мен еркек арасындағы табиғи қарым-қатынасына қатысты құнды ой-пікірлеріне жүгіне отырып, қазақтың қос қаламгерінің шығармаларындағы шындықтың қайнар көзіне, өресі мен өрісі өте биіктегі сурет­кер­­лік шеберліктің сырына үңіледі.

Әмірханның бағалауында Әуезовтің әрбір шығармасы, ондағы философиялық ойлар біздің әдебиетіміздегі баға жетпес рухани байлық, көркемдік құндылық. Әуезов қазақ әдебиетінде ғана емес, әлемдік рухани кеңістікте осы «Қаралы сұлуымен-ақ» рухани төңкеріс жасап, жесір әйелдің жан дүниесіндегі қарама-қайшы қақтығыстар мен тоқтаусыз, еріксіз жүріп жатқан сезім­дік, психологиялық үдерістердің қопа­ры­лысын, қозғалысын қазбалай зерттеп, суреткерлік зергерлікпен зерделей біл­ген­дігін әдебиетші Әмірхан жақсы танып, баға­­лай білген.

Және олардың көтеріп отырған мәселе­сі де – мәңгілік тақырып әрі әлемдегі әйел затына, жесір әйел табиғатына тән та­би­ғи құбылыстар. Олар жылдар өтсе де, ғасырлар өтсе де өзгермейтін сезімдер сыры, психологиялық құбылыстар, жан аза­бы мен тәни тілектер... Осы турасында Әмір­хан: «Ей, адамзат, өз жаратылыстарыңа көз жіберіп көріңдерші бір! Жаныңа-дауа, тәніңе тәбділ таппай неге шарқ ұрдың? Осы­ны тексердің бе? Нәпсі өліммен құрдас. Осы­ны тексере алдың ба?..» (әл-Бұхари риуаят еткен Хадистен). Мұхтар Әуезовтің қара­лы сұлудың ішкі әлеміне сұғына еніп тек­серетіні де әйелдің жаратылысы», дейді.

«Ұлы адамдар өзгені емес, ең әуелі өзін танып алуға тырысады» деген Дос­тоев­скийдің сөзін сілтеме ете отырып, автор­дың: «...сонымен қабат, Әуезов пен Аймауытовтың «жазушылық мәдениет», «эсте­ти­калық өлшем», «көркемдік шын­дық» деген үйірлі ұғымдарды да бізден гөрі­ өзгешелеу түсінгенін байқайсыз. Және олардың осы өзгешелеу түсінуінің ар жағында өз заманымен бірге ескіріп, өз зама­нымен бір мезгілде қартайып шыға келетін шарқы, жайдауыт көзқарастар емес, піл сауырлы қара жердің өзіндей самиянды, баябанды-байтақты көзқарастар жүйесі мен қорабалы дүниетаным жатқанын байқайсыз», деген тұжырымы да сенімді (16 бет – Ә). Өйткені Әуезовтің көтеріп отырған тақырыбы мәңгілік, оған арқау болған әйел адамның тағдыр табиғаты да, жан арпалысы мен азабы да, жесірдің жат адамға жұмбақ жаратылысы мен тылсым сырлары, құпия қалтарыстары да мәңгілік. Әуезовтің «Қаралы сұлуы» кеше де болған, келешекте де болады. Олар адамзат өмірі бар жерде әр елде, әр ұлтта, әр кезеңде де Қарагөз болып өмір сүреді, тап соның тағдырын, сол сезімдерді бастан кешеді, сол психологиялық эмоционалдық сезім шырмауында болып жан азабын бас­тан өткереді. Өйткені ол өмір, одан адамзат баласы қашып құтыла алмаған. Қарагөз түскен тозаққа ол да түседі. Жаны мен ары таза жесір әйелдің күн мен түн са­йын бастан кешетін сезім қайшылықтары, ой арпалыс­тары, сана қақтығыстары – М.Әуезов секілді сирек кездесетін талантты суреткердің ғана баратын күрмеуі қиын күрделі тақырыбы.

Тақырыптың да, көркем бейненің де мәңгілік бейне болуының, өмірдің өзіндей өзекті басты себебі де сол.

Әдебиетші Әмірхан сондықтан да: «Бірақ осы жерде мынадай ақиқат-шын­дық­қа: тартыстың көкесі, майданның үлкені, арпалыстың атасы адамның өз ішкі дүние­сінде жататынына, өзіңіздің ішкі дүние­ңіз­де жатқанына көз жеткізесіз. Және де жа­ныңыз аман, тәніңіз есен, сезіміңіз тірі тұр­ғанда мұндай ішкі арпалыстың әлегі мен азабынан ешқайда, еш жаққа, ешбір тарап­қа қашып құтыла алмайтыныңызды да анық, айқын сезіне аласыз», дейді. Адам табиғатына тән жаратылыстан аса алма­сы­ңыз­ анық.

«Әл-Қайстың «адамның қызығы, қуа­нышы, бақыты да жан мен тәннің бір­лі­гін­де, адамның қасіреті мен тауқыметі де жан мен­ тәннің бірлігінде» дейтіні осыдан» (23-б.). Өйткені Қарагөз «виновата только телом,­ а не душой» (Достоевский).

М.Әуезов осы шағын әңгімесімен-ақ­ бү­кіл­ адамзаттық құндылыққа қосы­лар­ әйел заты­ның классикалық көркем бей­несін сом­­дап, өзгелерде кездесе қой­майтын пси­хо­ло­гиялық сезімдік құбы­лыстардың өзгеше өр­негін салды. Әңгі­ме­дегі бір эпизодты оқып көрсек осы пси­хологиялық көріністің сәт­ті­лі­гіне, көр­кемдігіне куә боласыз:

«...Қарагөз көрпесін сілкіп тастап, қатты күрсініп дауыстап:

– Аллай, тұншықтым ғой!.. Құдай-ау, мұнша неге сорлы еттің? – деп қайнап қызған қанмен, қайда барарын білмесе де, үйден атқып шығып кетті..».

Марқұм Тәкен Әлімқұловтың өз аузынан естіген едім. Кезінде Мұхтар Әуезовтің кітабына редактор болған бір қаламгер «Қаралы сұлудағы» осы «Аллай» деген сөзді «Үһ» деген одағаймен, «Құдай-ау» дегенді «Қу тағдыр-ай» деген сөзбен ауыстырсақ қайтеді деп қолқа салыпты. Бірақ Әуезов бұған қатты ашуланып, қарауыта түнеріп көнбей қойыпты», деген мәлімет бар. Әдебиетші Әмірхан Меңдеке Әуезов әлемін тек көркемдік тұрғыдан талдап қана қоймай, оның рухани жоқтаушысы да. Әлгінде келтірген мысал – соның айғағы. Әуезовтің әрбір сөзі мен әрпінің түпнұсқадан түсіп қалу тарихы мен тағдыры да оны ойлантпай қоймайды. Ол турасында арнайы зерттеуі де бар.

Әмірхан Меңдеке Әуезовтің әңгіме­сін­де­гі әдеби тілдің қолдану шеберлігіне де кең тоқ­талған: «...Әңгіменің тілі көне күмбезге түс­кен бәдіздей бедерлі. Бұдырлы... Әр сөзі, әрбір сөйлемі жерден пішіп алғандай құй­қалы. Уызды. Қауқарлы.

...Жазушы өз көкейіндегі бұйраланып жатқан қуатты ойдың еркеленіп, емін-еркін және дітті жерден шығуы үшін сөзді де «диірменге тартып», електен өткі­зіп, тереңнен сүйреп, суырып, талғап қол­данады» (48-б. – Ә). «Тозбайтұғын сезім­ге тозбайтұғын зат шыдайды» (Ж.Нәжімеденов) дегендей, Мұхтар Әуезов­тің тозбайтұғын сезімге суарылып, ескір­мейтін мәселеге, көнермейтін күйге құрыл­ған «Қаралы сұлуы» да тозбайтұғын, тот баспайтын әңгіме», деп түйін түйеді автор.

Сыншы, әдебиетші Меңдеке Әуезовті өзгелер тани қоймаған қырынан алып қарастырады. Көлеңкеде қалып қойған көмескі кезеңдеріне көз тігіп, соның аста­рын­дағы ақиқаттарды ашқысы келеді. Сурет­кердің іштен шыққан шұбар жыланы, әрбір туындысындағы сан уақыт санасында сақталып, әбден сұрыпталып, қимасындай, қас­қалдақтың қанындай етіп қағазға қон­дыр­ған құнды сөздері мен оймақтай болса да ауыр ой, салмақты жүк арқалаған сөйлемдерінің өз еркінсіз қысқарып кеткен жағдайлары Әмірханды біраз әуреге салып, жанын ауыртқан, жүрегін сыздатқан сияқты. Талай уақыт өтсе де, бүгінде біреу біліп, біреу біл­мей­тін сол оқиғаларды қайта қарап, оқыр­ман­дарына ой сала отырып, жанымен, жүре­гімен жазады. Уақыт – емші болса да өкініші өте қоймаған тарихи фактілер бүгінгі әдеби сын талабы тұрғысынан талданып, жазушы ғұмырының контексінде ерекше көркемдік эстетикалық мән-мағына алған, бірақ өз кезеңінде керексіз болған кесек-кесек үзінділер («Абай жолындағы» әйел айырбас­тау эпизоды), бүгінде басқаша бағалануы әбден мүмкін. Осы эпизодтық үзіндімен өзінің де жүрегінің жартысы үзілгендей күй кешкен кемеңгердің сол сәттегі көңіл күйін, қайғы-қасіретін, жан азабын кім жеткізе алады? Оны Әмірхан өзінше интерпретациялап, қайшылыққа толы қаламгер тағдырын жаңа бір қырынан талдап жеткізеді. Әр ұрпақ танымындағы ұлы адамның өмірлік, өнерлік бейнесі қалай бедерленді деген сауалға өз бетінше жауап іздейді.

1943 жылы Жазушылар одағының ұйым­дастыруымен М.Әуезовтің «Абай жолы» роман эпопеясының бірінші кітабы талқыланған жиында мақтауынан даттауы көп болуы сол дәуірдің дерті десек те, Ғабит Мүсірепов сынды сирек суреткердің ақиқаттан айнымайтын, ардан аттамайтын адалдығы: «...Қаншама қайталап оқысам да ылғи жаңа бір ой, жаңа бір көркемдікті, бұрын байқамай кеткен тереңдікті табам» деген дана сөзін дүниеге әкелгені әмбеге аян. Сондықтан да Ғ.Мүсіреповтің саясаттың қандай қиын тосқауылы болса да тарихи шындықтан алыстамаған Әуезовтің шеберлігіне қатысты құнды ойларына тоқталмасқа болмас: «Мұхтардың қасиеті Абайдың жүзін қызарта түсем деп, шындыққа жатпайтын, осы күнгі ауыз оп-оңай айтса да, Абай заманында алты қырдың астында жатқан, жақсы да болса жалған болып шығатын әрекеттерден Абайды аулақ ұстауында. Бұл – романның тарихи шындығы! Бүгінгі осында отырған жұрт сөгер-ау деп романдағы Абай өз тұсына дәл келмейтін бір қимыл істемейді. Бүгінгі жұрт кінәлар-ау деп Абайдың дәуірі де жалған «революция» жасайтын емес. Пісірмей жатып, аса демеген жазушыға алғыс айта білуіміз керек. Тарихи шындық деп осыны айтамыз!», деген сөзі сол кез үшін үлкен рухани ерлік, жоғары баға еді. Ғ.Мүсірепов осы сөзінде ел есінде қалған екі ескертпесін де жасырған жоқ. Оның бірі Қодар өліміне қатысты болса, екіншісі – жігіттердің келіншектерін айырбастау­лары туралы болды. Алайда алғашқы ескертпені М.Әуезов қабылдамайды, ал екінші ескертпені назарда ұстап, 1942 жылдан кейінгі басылымдарда ескергені де мәлім.

Қазақтың ар-намысына тиер көп қылықтарды ашық, ашына жазып, одан сабақ алуды, нәтиже шығаруды, санаға сілкініс тудырып ойға түрткі болуды көздеген, әлемдік әдебиеттің інжу-маржандарын мейлінше білген, сөз өнерінің бүкіл көркемдік талабы мен талғамын терең танитын энциклопедист суреткердің сол сұңғыла ойларына ота жасалуына бүгінгі көзқарас басқаша.

Осы оқиғаны бүгінгі тәуелсіз ой-сана тұрғысынан интерпретация жасар болсақ ше? Ақтар ма едік, әлде даттар ма едік? Әуезовке жасалған қиянаттың қаншалықты ауыр екенін ұға алар ма едік?

Меніңше, белгілі әдебиетші, сыншы Әмірхан Меңдекенің «Әуезов және ...әйел айырбастау» деген мақаласындағы бүгінгі көзқарас, әдеби талдау, терең біліммен жасалған байыптаулар осы сауалдарға сауатты жауап берері сөзсіз.

Тағы да автор Әуезовті былайша­ ақ­тай­ды:­ «...Абайды мезі еткен, Абайды құсаға ұрын­­­дыр­ған, Абайды жалғызсыратқан «қазақи» қаперсіздіктеріміз бен ғапылдық­тары­­мызды Әуезов қалай көрсеткен? Қалай өлшеген?». Одан әрі әдебиетші Әмірхан Әуе­зовтің көкейіндегі ой мен көркем мәті­нін­дегі мақсатты интерпрета­ция­лайды, гер­менев­тикалық тәсілмен түсін­ді­реді. Ауыл ара­сын­дағы осындай оспадар қы­лықтар «асқына келе мұндай дерт ұлттық мінез­дің құрамдас бір бөлшегіне, ажырамас серігіне айналып кетпесіне кім кепіл (З.Фейсал).

Міне осындай оқушысын ойлантар, опық жегізер ұлт қайғысы Әуезовтің романында қысқарып қалды. Әмірхан айтпақшы «Әдеби заңға ұста, көркемдік шарттылықтарға да ерекше жетік жазу­шы­ның тосын үзіндісін түсінуге һәм қабыл­дау­ға, мүмкін біздің өзіміздің өреміз, зиі­ні­міз жетпей жатқан шығар?». Деген­мен ұлының әрбір сөзі келешек ұрпақ үшін құнды екендігін ескерсек, суреткердің саф алтындай сөздерінің сыры мен сыны да кетпегені, сабақ алар ойлары да бүгінгі жүгенсіз кеткен жат қылықтардың жолын қияр ойлар екенін ұмытпаған жөн.

Расында да, жазушы мұрағатында бөлек-бөлек қағаздарға, кейде дәптер беттеріне, кейде қолжазбалар мен кітап­­тардың жаға­ла­уына жазылған қосым­ша­лары, түртпе ойлары, шашпа пікірлері, оқыс­та түскен ой-тұжырымдары кездесіп жатады. Кезінде жазылып, түрлі себеппен шығармаға енбей қалған көркемдігі жоғары көріністер, үзін­ді­лер, тармақ-тараушалар да баршылық. Міне, осындай оймақтай ойлы дүниелерді жи­нап, жүйелеп, жарияласа да Әуезовтің әрбір сөзі қайта тіріліп, саналыға ой салары сөзсіз еді. Бұл да келешекте ескерілер мәселелер екенін ойда ұстаған жөн.

Қаламгерге жасалған тағы бір­­ қия­нат – өмірінің соңында өлең жазу,­ оңа­ша ой түйіп кітап оқу мұңға айналғандықтан, жалғыздықты аңсаған ақын жайлы ең көрікті, көркем ойлы, философиялық тереңдікті танытатын «Абай жолындағы» бір абзацтың, көркем мәтіннің қысқартылуы. Ол мәтінді біз Ә.Меңдекенің «Жалғыздық сені қайтейін...» Әуезовтің «Абай жолына» енбей қалған бір сөйлемінің сыры мен сипа­ты» атты эссесінен кездестіреміз: «Абай тегінде бар өмір, бар мінез, бар сезімдерді көп уақытта жұрттан бөлініп алып, жалғыз сезініп, жалғыз ойлай бергенде, ішіне әрқашан елден өзгеше салқын сыншылдық тынысын көп жия беруші еді».

«Бұл не жалғыздық? Ненің жалғыз­ды­ғы?

Шығыс ойшылдарының айтып отыр­ға­ны дүниенің ақиқатын, жазмыштың сырын, өмірдің нарқы мен тіршіліктің мәнін тереңдей зерделеуді, түпкірлей тексеруді мақсұт еткен ірі ойшылдар мен үлкен өнер иелеріне тән жалғыздық. Шартты түрде айтар болсақ, шығармашылық жалғыздық. Шығармашыл, шыншыл, ақиқатшыл адам­дар­­ға тән жалғыздық», дейді интерпретатор Әмірхан.

Әдебиетші, Әуезовтің рухани жоқтау­шыс­ы Әмірханмен бірге біз де «Абай жолынан» алынып тасталған әп-әдемі сөйлем кімге залал әкелді екен десеңізші деген ойға қаламыз. «Ұлы жазушының ішкі қуаты зор, қат-қаты мол көпқабатты (многослойная) сөйлемін, Мысырдың пирамидасын­дай қиыннан қиыстырылған күрделі конструкциясын қолы барып, көзі қиып кім қысқартқан?». Осы ретте тағы да әдебиетші Әмірхан: «...Әуезовтің аталған сөйлемі де кешегі «қырағы» редакторларымыз бен «аса байқам­паз» рецензенттеріміздің бірінің осындай тобанаяқ, доғал түсіні­гі­нің­ салдарынан қысқарып қалған секілді», дейді.

Кешегі кеңестік кезеңдегі науқандық көз­қарастардың бақылауынан шыға алма­ған­дар ұлылардың асыл ойларына осылай рухани қастандық жасап, жаны күймей қыс­қарта салып отырды емес пе? Ойға опа­сыз­дық­ жасау тәнге жасалған қиянаттан да ауыр ма дерсіз. Әмірханның бүгінгі интпретациясы Әуезовтің сол жалған науқанда нақақтан нақақ қиылған ой қиындысында кеткен ұлттық идеяның ұшқынын, жазушының тұлғалық табиғатын танытатын тіркестер екенін танытып отыр.

Бұл сауалға тағы бір жауап ретінде автор Ф.М.Достоевскийдің әдебиет сыншысы Н.Н.Страховқа жазған хатынан мынандай сілтеме келтіреді: «...Сізге енді бір достық тілек айтқалы отырмын. Ойсыз жазушы туралы жазып уақыт кетірудің және оның шығармасының түкке тұрғысыз екенін дәлелдеп жүйкені жұқартудың керегі бар ма? Мұның орнына ойшыл жазушының әрбір сөйлеміне (!) жеке, дербес мақала арнасаңыз, әдебиетіміз үшін бұл әлдеқайда пайдалы болар еді...». Әмірханның мақалаларындағы Әуезов әлемі, оның кейіпкерлері туралы толғаулары осындай мақсатымен мәнді, олар оқушысын ойлантпай қоймайды. Әмірханның Әуезов туралы толғаулары ұлы адам кешкен өмір бұралаңдарын, қайғы-қасіретін, жан азабын, жеңістері мен жеңілістерін көрсетеді. Осынау бір абзацтың тағдыры ұлы суреткердің ғибратты ғұмырының ғасіретін, шерлі шежіресін танытқандай өрттей өкінішімен өзекті өртейді.

Олай болса ойшыл, шебер суреткеріміз Мұхтар Әуезовтің романдағы ең құнды, ең дүйім жұртқа ой салар, ешкімге зиян-залалы жоқ, терең философиялық ойға жетелейтін жалғыз сөзінің қысқартылуының себеп-салдары, сөз жоқ, келешекте ғылыми мәселе ретінде арнайы зерттелуге тиіс. Кеңестік кезеңнің саяси идеологиясының салдарынан М.Шолоховтың бір ғана атақты «Тынық Донына» автордың келісімінсіз 500-ден аса түзету енгізілгенін ескерткен әдебиетші Әмірхан Меңдекені Әуезовтің де әр сөйлеміне жасалған қастандықтың қанша­сы­­ның құпиясы ашылып, қаншасы бүркеулі түр­­де жатыр деген ой қатты мазалайтыны­ мәлім. Бұл да мұхтартану саласының назар­ға­ алар маңызды мәселелері болса керек.

Қалай болғанда да, шындықты көр­кем­дік тұрғыда тану мен өрнектеу үдерісі, шығармашылық субъектінің, яғни шығар­ма­шылық тұлғаның табиғаты, ішкі ой-арманы, жан айғайы кейіпкер бейнесінен көрі­неді. Сондықтан сол тап бір қысқарып кеткен тұста жазушының, яғни жаратушы автор­дың өзі, оның ойы мен жан сезімі, ішкі әлемі беріліп, сол қысқарып қалуы да ғажап емес. Ұлт трагедиясын, оның мінезіндегі мін­дерді, табиғатындағы темпераментік түйт­кілдерді түсініп, бейнелеу ерекшелігі де кез келген қаламгердің қолынан келер шебер­лік емес еді. Ол да Әуезов секілді әулиелігі бар қасиетті қалам ұстаған қолы мен ұлт пен ұрпаққа айтар сөзінің дуасы бар дара дарындарға ғана даритын қасиет, үздік­тердің ғана еншісіндегі үкім мен үлес болса керек.

Гүлзия Пірәлі,

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы